Коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің сапасын арттыру және депозиттік операцияларын дамыту жолдары

5. Ақшалай қорлар. Ең алғаш рет 1983 жылы енгізіліп, американдық нау-шоттардың аналогы болып табылады: олар бойынша пайыз төленеді және чек жазуға мүмкіндігі бар. Ұлыбританияда әлі толық дамымаған, себебі көптеген банк клиенттері өздерінің жинақтарын депозиттік және жинақ шоттарынан осы шотқа аударуына қауіптенеді. Негізгі ерекшеліктері:

• пайыз ақша нарығының пайыз қойылымына байланысты;

• ең төменгі қалдық 1000 фунт стерлингті құрайды;
• 7 күн бұрын ескертіп, 250 фунт стерлингтен жоғары сомманы алдын ала алуға болады.
• чектерді жазуға рұқсат беріледі.

6. берілетін салымдық сертификат. Бұл құрал АҚШ-тағы сияқты ірі инвесторлар, іскерлік фирмалар арасында кең таралған. Негізгі ерекшеліктері:

• тіркелген пайыз қойылымы;
• номиналдың ең төменгі мөлшері – 5 000 фунт стерлинг (шамамен 1 200 000 теңге), ең жоғарғы мөлшері – 500 000 фунт стерлинг (шамамен 121 000 000 теңге) сертификат ұсынушыға шығарылады.

    Францияда жинақтарды тарту саясаты мемлекеттің пайыз ставкасының жоғарғы шектерін анықтауына және регламентациялануына негізделеді. Мемлекеттік реттеу салымдар мен боналар бойынша шекті пайыз көлемін бекіту арқылы көрінеді. Бірақ, шектеулерге қарамастан француздардың 50%-ы Француз жинақ банкісінің салымшылары болып табылады, сонымен қатар 28%-ның жанұялық салымдары бар. Негізгі ұйымдастырушылық депозиттік формалары: есеп айырысу кітапшалары «А» типті; мерзімді депозиттік шоттар; жинақ сертификаттары; чектік шоттар; тұрғын үйге алған ссудаларды өтеу ұшін жинақ шоттары; бағалы қағаздарды инвестицияланатын жинақтар және т.б. болып табылады. Бүкіл Еуропа мемлекеттері арасында француз банктері банктік технологияны, оның ішінде несиелік (төлем) карточкаларын таратуда, қолдануда және қаржыландыруда алда келе жатыр. Италияда 1991 жылы 83 жинақ кассасы суперхолдингтік компанияға бірікті. Мұндай жинақ кассалар стратегиясының қажеттілігі Италия ссудалық капиталының нарығындағы жоғарғы бәсекелестігінен туындады. Иатлия банктерінің тәжрибесіндегі жинақ шоттары, негізінен банктік құжаттарының формаларына байланысты бөлінеді, олардың түрлері: қарапайым жинақ кітпашасы (ағымдағы шотқа ұқсас) оның пайыздық ставкасы 5%-ға дейін; мерзімді жинақ кітапшасы; мәлімдеушіге жинақ кітапшасы және т.б. [16. 62б]  

    Халықтың  жинақтарын салымдарға тарту Германияның  барлық несиелік мекемелері айналысады (жинақ, коммуналдық және жер банкілері, несиелік қоғамдар және т.б.). Ең көп таралған салымдар: мерзімді салымдар (екі түрлі); жинақ келісімді (екі түрлі салымдар); ағымдағы шоттары болып табылады. Талап етуге дейінгі салымдар – бұл классикалық пайызсыз депозиттер. Мерзімді салымдар бекітілген мерзімді салымдарға және алудың икемді режимі бар салымдарға (30-80 күн; 90-179 күн; 180-359 күн; 360 күн және жоғары) бөлінеді. Мерзімді салымдар бойынша пайыздар салымның сомасына және мерзіміне байланысты бекітіледі. Еуропаның басқа да жинақ және әмбебап коммерциялық банктері сияқты Германия банктері де халықтың бағалы қағаздармен жасалатын операцияларына да бағытталады. Осыған байланысты клиенттерге қаржылық қызметінің кең ассортименті ұсынылады.

    Еуропаның дамыған мемлекеттеріне қарағанда АҚШ-та халықтың жинақтарын тартумен, негізінен жинақ институттары айналысады, олар жинақ банктерінен; ссуда-жинақ инвестициондық коммерциялық банктерге, брокерлік үйлерге, сақтандыру, зейнетақы және басқа да қаржылық компанияларға да тән. Негізгі депозиттер талап етуге дейінгі салымдарға, жинақ және мерзімді салымдарға бөлінеді. Талап етуге дейінгі салымдары мен NOW шоттарын, жоғарыда аталып өткендегідей, чектік салымдар деп атайды. АҚШ-та талап етуге дейінгі депозиттерді салымшының өзі шоттан алуы мүмкін немесе банкті алдын ала хабарлауынсыз кез келген уақытта басқа тұлғаға аударылуы мүмкін. Банктік депозиттердің бұл категориясы ең өтімді болып табылады, өйткені олар есеп айырысу төлем операцияларына тікелей қатысады. Сөйтіп, АҚШ-та чектер көмегімен алынатын талап етуге салымдар бүкіл ақша массасының 70%-ын құрайды. Бәрімізге белгілі, АҚШ-тағы төлем айналымының 90%-ы чектер арқылы жүреді. АҚШ-та NOW  шоттарын ашудағы салымшылардың кейбір категориялары үшін шектеулер сақталған. Мәселен, жеке тұлғалар өздерінің ақша қаражаттарын қарапайым пайызсыз шоттарда (талап етуге дейінгі салымдарда), банктердің барлық категорияларында NOW шоттарында да сақтауы мүмкін. Ал заңды тұлғаларда тек пайызсыз чектік шоттар ғана болуы керек, өйткені банк заңдылығы бойынша оларға өздерінің ақша қаражаттарын NOW шоттарында сақтауға тыйым салынған. АҚШ-тың банктік тәжірибесінде, талап етуге дейінгі депозиттік шоттармен қатар сондай түріндегі нау-шотты және куәландырылған чектер сияқты депозиттер АҚШ банктерінде кеңінен қолданылады. Нау-шоттың мынадай өзіне тән ерекшеліктері болады:

• бұл шот  түрі бойынша пайыз төленеді;
• бұл шот жеке тұлғаларға немесе пайда таппайтын ұйымдарға ашылады;
• салым иелерінің бұл шотта ең төменгі қаражат болуы талап етілмейді.

    Американдық банктік тәжірибелерде жаңа депозит  түріне ақша нарығының депозиттік шоты жатады.  [16. 63б]  

    Оның  мынадай ерекшеліктері бар:

• ақша нарығының басқа құралдары бойынша мөлшерлемелерінің өзгеруіне байланысты, әр аптада шот  бойынша пайыз мөлшерлемесінің өзгеріп отыруы;
• шот бойынша ең төменгі қалдықтың болуының талап етілуінің;
• салымдардың сақтандырылуы;
• иемденуші, үшінші жақтан төлемдер үшін айына шоттан алты рет аударма жасауына болады, мұның ішінде үшеуі чекті көшіріп жазу жолымен, үшеуі телефон арқылы жүзеге асады.

    Коммерциялық  банктердегі депозиттердің сыныптамасын жүргізуде мына тұжырымға сүйенеміз: қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысына қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2. «Цеснабанк» АҚ-ның қаржылық жағдайы  мен депозиттік операцияларын  талдау 

    2.1. Қазақстан Республикасының депозит  нарығының қазіргі жағдайынталдау 
 

    Қазақстандық  депозиттік нарық – нарықтық экономиканың өте маңызды және ажырамас бір  бөлігі. Депозиттік мекемелер, капиталдарды қайта бөлуде делдал бола отырып, өндірістік жалпы тиімділігін көтереді, қоғамдық еңбек өнімділігінің артуына  көмектеседі.

    Қазақстандағы қазіргі кездегі депозиттік мекемелер  – бұл клиенттеріне банк ісінің негізін қалаушы: дәстүрлі депозиттік-ссудалық және есептесу-кассалық операциялардан бастап, депозиттік мекемелер қолданатын ең жаңа акция-кредиттік және қаржылық құралдарға дейін сан алуан қызмет көрсететін мекемелер. Депозиттік нарық  құралдарының дамуы, депозиттік мекемелердің дамуы жағдайында, халықтың экономикалық біліміділігінің өсуі мен жоғары сапалы әрі сенімді депозиттік өнімдер  мен қызметтерге сұраныстың өсуі жағдайында іске асады.

    Депозит нарығы туралы тек 1994 жылдың ортасынан бастап айтуға болады, себебі сол кезеңде ғана қаражат жинақтауға нақты шарттар қалыптасқан. Осы уақытта теңге бағамы салыстырмалы түрде тұрақтанып, айлық инфляция деңгейі түсіп, бюджеттен жалақы алатын адамдарға бірнеше айдың төленбеген жалақысын бере бастады. Осы кезде адамдар қаражатты жинақтау үшін салым түрін талдау жасады.Осы кезде банктерді ресурстар тартуға итермелеген себептерді конъюктуралық деуге болады. Өйткені, олар қысқа мерзімге маңызды болып табылады, ал жағдай өзгерсе болды, өзекті болмай қалады.

    Халықтың  бұл кезде бірқатар жинағы болды. Ресми мәліметтер бойынша 1994 жылдың соңында қолдағы қолма-қол ақша мен жинақтар 5092,2 млн. теңгені құрады. Нақтырақ айтсақ, азаматтардың жинақтары  бұл шамадан көп болды, өйткені халық өз жинағын тез арада кайта капитализациялап алды. Осыншама қаражаттың болуы банктердің көңілін аулады, яғни депозиттерді тартуда бұл бірінші себеп болды.

    Халық осы кезде өз қаражатына ең тиімді әрі сенімді салым түрін іздеді. Әр түрлі жоғары тәуекелдігі бар  салым түрлеріне сенімі қалмаған халық 1994 жылдың соңына қарай қаражаттарын неғұрлым тұрақты, юридикалық түрде заңды қаржылық ұйымдарға – банктерге салуды шешті. Осындай жағдайлардан кейін Қазақстан қаржы нарығы дамып, шамадан тыс пайызды іздеу артта қалды. Бұл депозиттік саясатты терең талдап, өзгерістер енгізуге екінші себеп болды.[12. 13б]  

    Сонымен қатар, бірқатар банктер потенциалды  салымшыларды тартатын әр түрлі бағдарламалар  жасай бастағанын атап өткен жөн. Яғни, қаржы нарығында банктер арасында салымшылар үшін бәсекелестік туындады. Бұл бәсекелестік әлі күнге дейін күшеюде. Бұл белсенді депозит саясатын жүргізудегі үшінші себеп болды.

    1994 жылдың соңына қарай банктер  депозит түрлерін диверцификациялай  бастады. Кейбір депозиттер бойынша  қосымша лотерея ойнатылды. Клиенттерге  арналған құжаттардың дизайны  өзгертілді. Қаражаттарды арнайы  карточкалық шоттарға тарту актуалды  мәселелеге айналды. 

    1994 жылдың аяғында инфляцияның түсуі банктің салымдар бойынша пайыздық мөлшерлемесіне оң әсер етті. Қазіргі кезде ьбанктер арасында потенциалды клиенттерге пайыздық күрес жүруде. Алайда, олар депозиттерді сақтандыру қоры белгілеген пайыздық мөлшерлемеден  асып кете алмайды.

    1995 жылы банктік жүйедегі депозиттік пайыздық мөлшерлемелер позитивтік пайыздық мөлшерлемелер позитивті болды және салымшылар үшін тартымды көрінді. Оны депозиттердің 1995 жылдың басына 7,7 млрд.теңгені құрып, 1995 жылдың соңында 18,15 млрд. теңгені құрағаны дәлелдейді. Осы кезеңде көптеген банктер депозиттерді неғұрлым ұзақ мерзімге тартуға тырысты, алайда, банктердегі депозиттік портфельдерде талап етуіне дейінгі депозиттер мен қысқа мерзімді депозиттер көп үлес алады. Сөйтіп, сол кездегі инфляцияның неғұрлым қалыпты жағдайында пассивтер мен активтердің құрылымын сәйкестендіру қажеттігі банктерді депозиттік нарықта неғұрлым белсенді орын алуға мәжбүр етті.

    1995-жыл  депозит нарығының әрі қарайғы  қалыптасуы мен кеңеюінің жылы  болды. Осы жылы банктер неғұрлым  жоғары сенімділік пен басқа  салымдарға қарағанда пайыздық мөлшерлемелердің бәсеке қабілеттігінің жоғары болғандықтан, банктік жүйенің авторитетін қалпына келтіруге мүмкіндік берді. Банктер арасында потенциалды депозиторлар үшін бәсекелестік пайда болды. Бұл белсенді жарнама жүргізу мен депозитттер бойынша пайыздық мөлшерлемелердің көтерілуінен көрінді.

    Қазіргі кезде банктер талап етуіне дейінгі  депозиттерді тек жеке тұлғалардан  қабылдайды. Ол бойынша пайыздық мөлшерлеме дамыған банктік жүйелеріндегі  пайыз есептеу жүйесімен сәйкес келеді. 1995-1996 жылдары талап етуіне дейінгі депозиттер көп қызмет атқармады. Мысалы, ол бойынша электрондық операциялар  жүргізілмеді. Ал, қазіргі кезде  пластикалық карточкалар талап  етуіне дейінгі шоттар бойынша жалақы алатын адамдарға сол карточкадағы қаражат түсіміне байланысты несие  береді. [12. 14б]  

    Кез келген мемлекеттің нарығына өзіндік  ерекшеліктер тән. Қазақстандағы депозит  нарығының құрылымына институттар  мен нарықтың қаржылық құралдары  тұрғысынан қарауға болады. Институтциональды  құрылым қадағалау органдары  мен тікелей қатысушылар – шаруашылық субъектілердің жүйесінен тұрады. Депозиттік нарықтағы қаржылық институттар өз қызметін жүргізу мақсатында салымдар  тартатын ұйымдар болып табылады.

    Жалпы институттарға байланысты депозит  нарығының құрылымын келесідей көрсетуге болады. (сурет-6) 

    Сурет - 2-Қазақстан Республикасы депозит нарығының институтциональды құрылымы 

    2010 жылдың 1 қаңтарына (2009 жылдың соңына) Қазақстанда екінші деңгейлі 39 банк жұмыс істеді, олардың барлығы бүгінде Депозиттік кепілдендіру қорының мүшелері.[35]  

    Енді  Қазақстан Республикасының аймақтары бойынша салымдарының көлеміне тоқталып өтейік(кесте-1) 

    Кесте – 1 -  Қазақстан Республикасы аймақтары бойынша депозит тарту қарқыны