Коммерциялық банктердің депозиттік портфелінің сапасын арттыру және депозиттік операцияларын дамыту жолдары

    Депозиттік  саясат міндетті түрде несиелік саясатпен  байланысты болуы керек, өйткені  депозиттік саясаттың тиімді болуымен анықталады. Коммерциялық банктер депозиттік саясаттарының негізгі шеңберлерінің  жіктелуін төмендегі суреттен көруге болады:

    Депозиттік саясаттың қалыптасуы мен іске асырылуына ықпал ететін факторларды екі тұрғыдан бөліп қарауға болады.  Біріншіден, клиенттің тұрғысынан; жинақтау шартына байланысты анықталатын экономикалық қатынастар субъектілерінің мүдделерінің ір түрлілігі, жағрафиялық жағдайы, ұлттық дәстүрлер, әлеуметтік топтың ерекшеліктері, соның ішінде жасы, олардың рухани, саяси, әлеуметтік мүдделері, отбасы жағдайы, білім деңгейі, мамандығы, табысының деңгейі, зейнетақы мен қамсыздануы, салымдарды сақтандыру жүйесінің дамуы және т.б. жатады. Ал, банктің тұрғысынан алсақ, ондай факторларға мыналар жатады: бәсекелестік деңгейі, банктік қызмет түрлерінің даму қарқыны, «бәріклиенттер үшін» деген саясат, банктік қызметтердің сапасы, тәуекелдің диверсификациялануы, банк қызметкерлерінің біліктілік деңгейі, қаражатты тарту технологиясының жағдайы, банктік операциялардың қазіргі техникалармен қамтамасыз етілуі және т.б.

    Депозиттік  саясат туралы ереженің құрылымы мынадай  баптарды қамтуға тиіс.

• жалпы ереже;
• депозиттік саясаттың мақсаты мен міндеттері;
• банктің құрылымдық бөлімшелерінің өзара әрекеті;
• банк ресурсының құрылымы;
• ақшалай қаражатты тарту мерзімі және депозиттік келісім – шартты жасауға және банкте шот ашуға қажетті құжаттардың тізімі;
• депозиттік және жинақ сертификаттарын сатумен байланысты операцияларды рәсімдеу тәртібі және оған қажетті құжаттар;
• банктік және банктік емес ұйымдардың қаражаттарын тарту және рәсімдеу тәртібі;
• Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің белігіленген міндетті резерв нормалар негізінде резервтік шотқа қаражат аудару тәртібі;
• құжаттарды сақтау тәртібі.

    Клиенттердің  құрамына және банктің қызметінің бағытына байланысты депозиттік саясаттың өзге де бөлімдері болуы мүмкін. [15. 146б]  

    Депозиттік  нарыққа талдау жасағанда депозиттік саясаттың ортақ ықшамдылық критерийлерінің  болуын талап етеді. Қазақстандық банктердің депозиттік саясатының ортақ ықшамдылық критерийлеріне мыналарды жатқызуға  болады:

• банктің тұрақтылығын, сенімділігін және қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында депозиттік, несиелік, және өзге операциялар арасында өзара байланыстың болуы. Атап айтсақ, активтер мен пассивтер сомаларына, мерзімдеріне, өтімділігіне, тәуекел дәрежесіне және табыстылығына қарай келістіру қажеттілігі, яғни депозиттік саясатты жүргізу барысында ықшамды депозиттік қоржынның қалыптасуына мән беру;
• тәуекелді төмендету мақсатында банктің депозиттік ресурстарын диверсификациялау;
• клиенттердің тобына қарай депозиттік қызмет көрсету (байларға, кедейлерге, халықтың жалпы бөлігіне арналған банк өнімдерін сату);
• банктің өнімдері мен көрсетілетін қызметтері бәсекелес банктердікінен ерекшеленіп тұруға тиіс (сапасына, бағасына және т.б. қарай).

    Міне  осындай талаптар ескерілген жағдайда отандық банктеріміз депозиттік саясатты іске асыру тиімділігі артады және ықшамды депозиттік портфелді басқаруға қол жеткізе алады.

    Коммерциялық  банктің депозиттік саясатының әрбір  қалыптасу кезеңі мен субъектілер  және объектілері арасында тығыз  байланысты көруге болады және депозиттік процестің дұрыс ұйымдастырылуы мен оңтайлы құрылуы үшін міндетті болып табылады. Сонымен қатар, депозиттік саясатты қалыптастыру және жүзеге асыру  бойынша банктің тиімді ұйымдастырушылық құрылымын құру қажеттілігіне мән беріледі. 

    Кейбір  ғылыми көзқарастарға сүйенсек, коммерциялық банктердің депозиттік базасының орнықтылығын мерзімді депозиттердің үлес салмағының жоғары болуымен байланыстырады.

    Сонымен, коммерциялық банктің депозиттік саясаты  – бұл депозиттерге қаражаттарды тарту және оларды тиімді басқару  бойынша банктік саясат. Ол өз кезегінде  салымшылардан қаражат тарту  және ресурстардың тиімді тәсілін анықтау  бойынша банктік стратегия мен  тактиканы білдіреді. Банктердің негізгі  міндеті көп жағдайда банктік  саясат мақсатымен жауап беретін  депозиттерді басқару және несиелік  саясат болып табылады. [4. 359б]    
 

    1.2. Шетел тәжрибесіндегі коммерциялық банктердің депозиттік операцияларының ерекшеліктері 
 

    Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің  және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың  қаражаттары мен уақытша бос  ақша қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.

    Батыс Еуропа және Солтүстік Америка мемлекеттерінде  барлық несиелік институттар – әмбебап  коммерциялық банктерден (мысалы, Германияда) арнайы жинақ институттарына (АҚШ-тағы ссуда – жинақтаушы ассоциациялар және басқа да мемлекеттердегі жинақ көрсетеді және банктік өнімдердің әр түрлі түрлерін ұсынады. [16. 62б]  

    Дамыған мемлекеттердегі әйгілі банктік  жинақ шоттары:

1.Капитал нарығының жинақ шоттары (capital market saving accounts) нарық экономикасы дамыған коммерциялық банктер тәжірибесінде кең тараған және клиенттің ақша қаражаттарын ұзақ мерзімге сақтауды қарастырады, сонымен бірге клиентке кез келген уақытта шоттан алуға мүмкіндігін береді. Мемлекеттік облигациялар бойынша төленетін орташа пайызына сәйкес, бұл шот бойынша пайыздық ставкасының деңгейі бенкітілген (яғни үш жылдан 10 жылға дейінгі мерзімді облигациялар). Батыс коммерциялық банктердің тәжірибесі бойынша бұл клиенттердің банктерге деген сенімділігін арттыруда және берілген шоттарға уақытша бос ақшалай қаражаттарын белсенді орналастыруды ынталандырады.

2. Автоматты жинақ шоттары, оларды дамыған мемлекеттердің коммерциялық банктері тек осы банктегі ағымдағы (есеп айырысу) шоты бар жеке тұлғаларға ашылады. Олар мерзімді депозиттерге ұқсас, яғни оларға клиент тапсырмасы бойынша күнделікті (автоматты түрде) банк оның есеп айырысу шотынан ақша соамаларын аудауды жүргізеді, ал оның қалдығы бойынша, ағымдағы шотқа қарағанда жоғарырақ пайыз төленеді. Клиенттің ақшасын қабылдау белгілі бір күндерде айына 3-4 рет  жүргізіледі.

    Бұл шотқа ұқсас 1978 жылы «Мерилл Линг»  фирмасы ұсынған банктік қызметтің  ерекше түрін – қолма-қол ақшаны басқару шоты СМА (cash management account) атауға болады. Бұл шотты ашқан кезде қызметтердің кең пакеті ұсынылады (чек жазуға мүмкіндігі, белгілі бір сомаға несие беру, дебеттік карточкалар, брокерлік қызметтер және т.б.). Бірақ басқа қызметтерге қарағанда ерекше новаторлық сипатымен бөлінген қызмет – бұл СМА шотына дивиденд және пайыз түрінде түскен ақшалай қаражаттар автоматты түрде пайыздық табыс әкелетін шотқа аударылады.

    Сол 1978 жылы банктер АТS (automatic transfer service)  ақша қаражаттарын автоматты түрде аудару шоттарын қолдана бастады. АТS шоттары бойынша салымшылар пайыз алған. Ал чектік шоттағы сәйкес қалдықты ұстау немесе овердрафтты жабу қажеттілігі туындаған кезде клиенттің келісімімен АТS шотынан ақшалай қаражаттарын автоматты түрде талап етуге дейінгі салымға аударады. Осыған байланысты АТS шоттары клиентура арасында кең сұранысқа ие болды, өйткені олар салымшыларға чектік шоттағы минималды қалдықты ұстап тұрғанда, бір кезде өзінің АТS шоты бойынша пайыз түрінде табыс алуына мүмкіндігін береді.

    Мұндай  шоттар отнадық банктер тәжірибесінде  де қолданылуы мүмкін, өйткені клиенттер  жоғары табыс алу үшін өзінің шотында  қалдықты үнемі жоғарлатып отыруға  тырысады.

1. «Бай» клиенттер үшін жинақ шоттары (fortune saving accounts) батыс банктерінің тәжірибесінде жылжымайтын мүлікке және бағалы қағаздарға ақшалай қаражаттарды инвестицияланған клиенттер үшін ұолданылады. Бұл шоттың қолдану режимі келесіні, көздейді: бұл шотты ашу үшін алғашқы жарнасы жоғары болады, ал үлкен ақшалай соамаларды алу кезінде комиссиясы төмен болады. Сондай –ақ, клиенттер жылжымайтын мүлікті сатып алса немесе бағалы қағаздарға салса, банк ешқандай комиссиондық ақы алмайды.
2. Асыл металдарды сатып алу үшін шоттар (precious metals accounts) дамыған мемлекеттердегі коммерциялық банктерінде, әр түрлі асыл металдарды (алтын, күміс, платина, палладий және т.б.), сондай – ақ олардан жасалған бұйымдарды сату – сатып алумен айналысатын клиенттерге күн сайын құймаларды, плтиналарды, монеталарды, медальондарды және т.с.с. сату және сатып алу мүмкіндігіне ие болады.

    Депозиттік  қызметтер нарығындағы өскен  бәсекелестік чектік депозиттердің  көптеген жаңа түрлерінің пайда болуына  әсер етті, яғни бұл шоттар бойынша  салымшылар төлемдер жүргізу үшін  чектер жазуы мүмкін, сонымен қатар мұндай шоттың иесі мұндай шоттан кез келген уақытта қолма-қол ақша алуы мүмкін.[16. 61б]  

    Чектік  депозиттердің көқп тараған формалары  талап етуге дейінгі депозиттер және NOW шоттар (negotiable order of withdrawal) – айналыстағы алынып тасталу туралы шығарылатын бұйрыұтарға қарсы шоттар, яғни бұл пайыз төленетін чектік депозиттер. Олар Батыс коммерциялық банктерінде 80-жылдары таралған. Басында олар жинақ салымадыр ретінде, ал 1981 жылдан чектік депозиттер ретінде жіктелінген.

    Алғашқы кезде NOW шоттары пайыз төленетін жинақ салымдарының типіне жатқызылған. Мұндай салымдарға қарсы клиент тратталар жазуына мүмкіндігі болған (үшінші жақтың пайдасына ақшаны төлеу туралы бұйрығы), оларды айналыстағы алынып тастау туралы бұйрықтары деп аталады. Осыған байланысты NOW шоттарды чектік депозиттер категориясына жатқызады.

    Сөйтіп, банктік тәжрибеге NOW шоттарының енгізілуі, бірте-бірте АТS шоттарын нарықтан шығаруына әкелді. Соңғы кездерде банктер ресурстарды тарту формалары мен жаңа әдістерін қолдану арқылы салымдар ағымын кеңейтуге тырысады. Мәселен, Ұлыбританияда, Францияда және басқа мемлекеттерде, сонымен қатар халықаралық ақша нарығында депозиттік сертификаттар отандық банктермен де қолданылады. Ұлыбритания банктерінің депозиттік операцияларының ерекшеліктері: Көптеген мемлекеттерде салымдардың негізгі түрлері мерзімді және талап етуге дейінгі салымдар болып жікетеледі. Ұлыбританияда банктік статистика ағымдағы шоттар және депозиттік, жинақ шоттарын акжыратады. Ұлыбританияда ағымдағы шоттардың негізгі ерекшелігі – шот иелерінің овердрафт нысанында қысқа мерзімді несие шотынан ақша аударуға, дәлірек айтқанда, шоттағы қалдық сомасынан асып түсетін сомаға чек жазуға болады. Овердрафт AUTHORISED – рұқсат етілген болуы мүмкін, яғни банктің алдын ала банкпен келісілген болса және рұқсат етілмеген NOT AUTHORISED болуы мүмкін, яғни банктің рұқсатынсыз болса. Жұмыс күнінің соңында рұқсат етілмеген овердрафттар бойынша ведомость құрастырылады және әрбір жағдайда бөлімнің бастығы чекті төлеу үшін банктен сомманы беруі және бермеуі жөнінде шешім қабылдайды. Егер ссуда берілетін болса, онда күн сайынға пайыз соммасы банктің базалық -қойылымынан  7-8%жоғары тағайындалады. Ал рұқсат етілген овердрафт бойынша ссудалық пайыз банктің базалық қойылымынан 2-3%  жоғары болады. Айрықша атап өтетін болсақ, Ұлыбританияда депозиттік және жинақ шоттарының бірнеше түрлері бар.

1. Сомма алынатын жағдай, 7 күн бұрын алдын ала ескертуді талап ететін жинақ шоты. Оның негізгі ерекшеліктері:

• салыстырмалы түрде қалыпты пайыз;
• салымнан ішінара аұша алу және толықтыру мүмкіндігі ешбір шектеусіз қарастырылған;
• сомманы алар алдында 7 күн бұрын ол жөнінде банкті ескерту қажеттігі, бұл шарт орындалмаған жағдайда, пайыз айыппұл ретінде ұсталынады.

Оның  екі нұсқасы бар:

• жинақ кітапшасымен;
• банктен клиентке берілетін шоттан жазылымдар негізінде.

1. Кезекті түрде толықтыруды қажет ететін жинақ шоты. Бұл шот, көбңнесе, ортамерзімді жинақтарды тартуға арналған. Әсіресе, жас жұбайларға, енді жанұя құрған адамдарға, жиһаз, автокөлік және туристік сапарлар үшін ақшаның жинақталуына арналған.

2. Пайыздық қойылымы жоғары инвестициялық шот. Бұл шот жағдайлары жақсы VIP клиенттерге арналған және ұзақмерзімге ашылатын шоттардың бірі болып табылады.

        Негізгі ерекшеліктері:

• сомма алынатын жағдайда, 7 күн бұрын алдын ала ескертуді талап ететін жинақ шотына қарағанда пайыздық қойылымның жоғары болып келуі;
• салым соммасының жоғарлауына байланысты пайыздық қойылымының соған сәйкес жоғарлауы (айға, тоқсанға, жарты жылға есептеліп отырады);
• салымның ең төменгі мөлшері  2 000  фунт стерлингті құрайды (шамамен 490 000 теңгені құрайды);
• сомманы алу жөніндегі ескерту 30 күннен кем емес мерзімді берілуі тиіс;
• салымды толықтыру бойынша ешқандай шектеулер қойылмайды.

3. Мерзімі мен соммасы тіркелген салым. Оның ерекшеліктері:

• салым мерзімі 14 күннен 18 айға дейін;
• салымның ең төменгі мөлшері 2 500 фунт стерлингті құрайды (шамамен 605 000 теңге);
• тіркелген пайыздық қойылым пайыз салымның мерзімі аяқталғаннан кейін ғана төленеді.

4. Пайыздық қойылымы өзгермелі депозит. Шот қысқа және ұзақмерзімді соммаларды жинақтауға арналған. Салымның мерзімі – 7 күннен 18 айға дейін. Бірінші жылы қойылым тіркелген болып келеді, келесі жылдары ақша нарығының қойылымдарына байланысты қалқымалы болып тағайындалады.