Коммерциялық банктерде мәселелі несиелерді басқару («Қазақстан Халық банкі» АҚ үлгісінде)

Біртіндеп жинақталатын ақша құралдары оларды инвестициялау  сәтіне дейін бос болуы мүмкін. Осы бос ақшалар несие капиталының  көзі болып табылады және несиеге  немесе қарызға берілуі мүмкін.

Кәсіпкерліктің бір саласынан  басқа салаларына ақша капиталын қайта құюды жүзеге асыру несиенің қайта бөлу қызметінің мазмұны болып табылады. Қайта құю әрқашан бизнестің төмен пайдалы салаларынан жоғары табысты салаларына жүзеге асырылады.

Ақша айналымында қолма-қол  ақшаны қолма-қолсыз ақшамен алмастыру қызметінің мазмұны төлемдер мен есесп айырысуларды қолма-қол ақшамен (банкоматтар, монеталармен) емес, әр түрлі төлем құралдарымен (банк аударымдарымен, чектермен және т.б.) жүзеге асыру үрдісінде айқындалады. Айналымда ақшаны алмастыру елдің экономикасындағы олардың айналымдылығын жеделдетеді.

Несиенің ең кең таралған жіктелуі келесідей:

а) несиелер нысандары бойынша:

1) коммерциялық;

2) банктік;

3) тұтынушылық;

4) мемлекеттік;

5) ипотекалық;

6) банкаралық;

7) халықаралық;

б) мерзімдері бойынша:

1) қысқа мерзімді;

2) орта мерзімді;

3) ұзақ мерзімді;

в) қамтамасыз ету түрлері бойынша:

1) қамтамасыз етілген;

2) қамтамасыз етілмеген.

Коммерциялық несие сатылған тауарлар үшін немесе көрсетілген қызмет үшін төлемді бөліп төлеу түрінде  тауар нысанында сатып алушыларға тауар сатушалырымен беріледі.

Коммерциялық несие тауарларды сатуды жылдамдату мақсатында қолданылады  және коммерциялық банк арқылы төленетін  қарыздық міндеттеме – вексель түрінде рәсімделеді.

Коммерциялық несиенің объектісі  ретінде, әдетте, өнеркәсіптік капиталдың айналымына қызмет көрсететін тауар капиталы, өндіріс саласынан тұтыну саласына тауар қозғалысы алға шығады. Коммерциялық несиенің ерекшелігі – мұнда несие капиталының өнеркәсіптік капиталмен бірігуінде.

Мұндай несиенің басты мақсаты  – тауарларды сату үрдісін жылдамдату, яғни пайда алуды жеделдету. Тауар құны мен вексель сомасына кіретін коммерциялық несие бойынша пайыз, әдетте, банктік несие бойынша пайызға қарағанда төмен екенін атап өту маңызды.

Нарықтық экономиканың қалыптасуымен  және дамуымен бірге коммерциялық несиені пайдалану кеңейіп келеді. Қарыз алушы ретінде алға шығатын кәсіпорындар коммерциялық несиенің субъектілері болып табылады. Бұл осы жағдайда мамандандырылған несие мекемелері (банктер) келісімге тура қатыспайтынын білдіреді. Аалйда тәжірибе жүзінде көптеген жағдайларда коммерциялық несие банктік несиемен шырмалып жатады: кредитор қарыз алушының міндеттемелеріне – вексельге ие бола отырып, банкте оны ескеруі және банк несиесін алуы мүмкін. Бірақ бұл факт коммерциялық несиенің басты белгісін – бір коммерциялық құрылымның басқасына қарызға құралдарды беруін жоймайды.

Банктік несие заңды тұлғаларға (өнеркәсіптік, транспорттық, сауда компанияларына), халыққа, мемлекетке, шетелдік клиенттерге ақшалай қарыз түрінде коммерциялық банктермен және басқа қаржы мекемелерімен (қаржы компанияларымен, жинақтаушы кассалармен) беріледі.

Тұтынушылық несие, әдетте, халықтың тауарлар мен қызметтерді төлемін  бөліп беру арқылы сатып алу үшін сауда компанияларымен, банктермен және арнайы қаржы-несиелік институттармен беріледі.

Тұтынушылық несие ақша нысанында  да, тауар түрінде де берілуі мүмкін: тауар бөлшек саудада несиеге  немесе бөліп төлеу арқылы сатып  алынады. Тұтынушылық мақсатта құралдарды пайдаланумен ақшалай қарыз банктен  алынады. Мұндай несиенің көмегімен  ұзақ уақыт пайдаланудың тауарлары (автокөлік, жиһаз, тұрмыстық техника) сатылады.

Ипотекалық несие – бұл жылжымайтын мүлік кепіліне несие. Ипотекалық несиені жаңа құрылысты несиелендіру кезінде пайдалану айрықша тиімді. Сонымен бірге құрылыс объектісі кепіл заты болып табылады. Кепіл сатылап, объект құрылысының шамасы бойынша рәсімделуі мүмкін. Мұндай жағдайда, сәйкесінше, несие бөлшектеп беріледі.

Несиенің ерекше түрі мемлекеттік  несие болып табылады, мұнда қарыз  алушы (кредитор) ретінде мемлекет немесе биліктің жергілікті органдары алға шығады, ал несие қаржы-несиелік институттар арқылы, ең алдымен Ұлттық Банк арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттік қарыз түріне ие болады.

Несиенің бұл түрін мемлекеттік  меншік несиеге және мемлекеттік  қарызға бөлу жөн.

Бірінші жағдайда мемлекеттің несиелік институттары (банктер мен басқа несиелік-қаржы институттары) экономиканың әр түрлі секторларын несиелендіреді. Екінші жағдайда мемлекет бюджеттік дефицит пен мемлекеттік қарызды қаржыландыру үшін капиталдар нарығында банктер мен басқа несиелік-қаржы институттарынан ақша құралдарын қарызға алады.

Бір банктерде бос ресурстар  пайда болғанда, ал басқа банктерде  олар жетіспеген кезде банкаралық несие  банктермен бір-біріне беріледі.

Шаруааралық несие қатынастарының субъектілері ретінде бір-біріне құралдарды қарызға беретін әр түрлі кәсіпорындар мен ұйымдар алға шығады.

Несиенің бұл түрі коммерциялық несиеге ұқсас. Алайда, негізінен  тауарлық сипат алатын, тауарлар бөліп  төлеу арқылы сатылатын коммерциялық несиеге қарағанда, шаруааралық несие құралдарды қарызға беруді қарастырады. Мұндай несиелерді қаржылық қызмет көрсету тәртібінде өндірістік бағдарламаларды орындау үшін уақытша қаржылай қиындықтар кезінде кәсіпорындар алуы мүмкін.

Халықаралық несие мемлекет пен  халықаралық экономикалық ұйымдар арасындағы экономикалық қатынастарды қамтиды. Ол халықаралық экономикалық және қаржы-валюталық қатынастар саласында несие капиталының қозғалысын бейнелей отырып, жеке меншік әрі мемлекеттік сипатқа ие.

Несиелендіру қағидалары — бұл қарыз алушыға несие берілетін негізін қалаушы шарттар.

Несиелендірудің мұндай қағидалары:

- мерзімділік;

- қайтарымдылық;

- төлемділік.

Мерзімділік қағидасы несиенің нақты  белгіленген мерзімге берілетінін  білдіреді. Бұл мерзім несиелік келісімде  ескеріледі.

Несиені өтеу мерзімін ескерудің бірнеше тәсілдері бар, атап айтқанда:

- негізгі қарыздың бүкіл сомасын және тіркелген мөлшерлеме бойынша пайыздарды нақты бекітілген уақыт кезеңінде қайтару;

- негізгі қарыз сомасын нақты анықталған уақыт аралықтарында қайтару, әрбір аралық үшін өзінің пайыздық мөлшерлемесі бекітілген, яғни бұл несиенің өзгермелі пайыздық мөлшерлемесі бар;

- нақты бекітілген уақыт кезеңінде тек несие бойынша пайыздарды ғана қайтару және несие бойынша негізгі қарыздың бүкіл сомасын несиелік келісім әрекетінің мерзімі аяқталған соң қайтару;

- несие мен пайыздарды қайтарудың уақыты емес, тек қайтарудың шарттары ғана ескеріледі. Мысалы, несиені кредитордың алғашқы талап етуі бойынша қайтару (онкольдық несие), несиені өтеу тәртібі (овердрафт, контокорренттік несие). Несиенің мерзімділігі оның қайтарылуын білдіреді.

Несиенің қайтарымдылық қағидасы несие келісім-шарттының мерзімі  аяқталған соң қарызға алынған  ақша кредиторға толық сомада (негізгі  қарыз) және пайыздарымен қайтарылуы тиіс екендігін білдіреді.

 

 

1.2 Мәселелі несиелер және олардың пайда болу себептері, әдістері

 

Мәселелі несиелер деп  несиені төлеу бойынша қарыз  алушының банк талаптарын, соның ішінде банкпен бекітілген сыйақыларды  қанағаттандырмау түсіндіріледі.

2003 жылдың қаңтар айында  Қазақстанның реттеуші органдары тәуекелділік санаттарының санын ұлғайтып, несиелердің нормативтік жіктелуінің ережелеріне өзгерістер енгізді.

Қарыздар келесідей жіктеледі:

-стандартты;

- I санаттағы күмәнді;

- II санаттағы күмәнді;

- III санаттағы күмәнді;

- IV снаттағы күмәнді;

- V санаттағы күмәнді;

- сенімсіз.

Жоғарыда көрсетілген қарыздар 1 суретте келтірілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-сурет– Қарыздардың жіктелу схемасы

 

Стандартты қарыздар несие қабілеттілігі жоғары ретінде қарастырылады.

Келесі негіздердің  біреу болған жағдайда несие күмәнді  несие деп танылады:

- негізгі қарызды немесе сыйақыны (мүддені) қайтару бойынша төлемдерді 30 күнге дейін кешіктіру;

- негізгі қарызды немесе сыйақыны (мүддені) қайтару бойынша төлемдерді 30 күннен 60 күнге дейін кешіктіру.

Сенімсіз несие – бұл негізгі қарызды немесе сыйақыны (мүддені) қайтару бойынша төлемді 90 күннен артық кешіктіруі бар несие.

Осылайша, мерзімі өткен  берешектің пайда болуы несиелік тәуекелділіктің әр түрлі санаттарымен себептелуі мүмкін.

2 суретінде несиелік тәуекелділіктің құрылымы келтірілген.

 

 

 

 

 

 

 

2-сурет – Несиелік тәуекелдің құрылымы

 

Несиелік тәуекелділік – бұл  клиенттердің қаржылық міндеттемелерді  күтілгендей немесе келісім-шартта көрсетілгендей толық немесе уақытында орындамау тәуекелділігі, нәтижесінде банк үшін қаржылық шығындар болуы мүмкін.

Қарапайым түрде несиелік тәуекелділікті қаржылық келісім бойынша серіктестің  келісім шарттарды орындауға  қабілетсіз болуы және активтің иегері қаржы шығындарын тарту тәуекелділігі деп анықтауға болады. Несиелік тәуекелдермен жұмыс кезінде көптеген қиындықтар оның элементтері мен түрлерінің алуан түрлілігімен, банктің несиелік қызметіне әсер ететін көптеген себептермен, нәтижесінде несиелік тәуекелдердің жіктелуінің алуан түрлілігімен шартталады.

Сонымен қатар жалпы түрде несиелік тәуекелдің келесі түрлерін ажыратуға  болады:

- теріс пайдалану тәуекелі. «Теріс пайдаланулар» - банктер алдындағы сенімсіз берешектердің ең кең тараған себептерінің бірі. Жетекшілер мен жоғарғы қызметкерлердің «достық» несиелерін тиісті қамтамасыз етусіз және қарыз алушының қаржылық жағдайын зерттеусіз туысқандарға, достарға, іскер серіктестерге беру жөнінде сөз қозғалып отыр;

- ішкі қарыздар бойынша төлемеушілік тәуекелі. Аталған тәуекел қарыз алушының төлем қабілеттілігіне әсер ететін барлық факторларды ескерудің қиындығымен байланысты. Мұндай төлемеушіліктермен күресудің басты құралы – банк несиелерінің портфелін әртатаптандыру;

- шетелдік несиелер бойынша төлемеушілік тәуекелі. Бұл тәуекел басқа елдерден қарыз алушылардың несие бойынша төлемдерді кешіктірумен байланысты.

Талдауды жүзеге асыру деңгейіне  байланысты келесіні ажырату қажет:

- жиынтық (жалпы) несиелік тәуекел;

- жеке несиелік тәуекел.

Жалпы тәуекел (банктің несие портфелінің  деңгейінде) берілген несиелердің бүкіл  жиынтығын олардың сапасы позициясынан банктің бағалауын қарастырады.

Жеке тәуекел (әрбір нақты клиент деңгейінде) жеке несие алушыға тән  тәуекел көлемін сипаттайды.

Жеке тәуекелді талдау коммерциялық, саяси, әлеуметтік және басқа сыртқы тәуекелдердің әсерін ескеретін  есептеулердің көп нұсқалы үлгілерін  түзуді талап етеді.

Пайда болу саласына байланысты банк клиентінің қызметі саласында туындайтын несие алушының несиелік тәуекелі және банктің қызмет етуімен байланысты несие өнімінің тәуекелі ажыратылады.

Несие алушы типі ретіндегі жіктелудің мұндай критерийі несиелік тәуекелді  үш түрге бөлуді қарастырады:

- шетелдік несиелендіруде орын алатын ел тәуекелі;

- ел ішінде кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдық ұйымдардың қызметін қаржыландыру кезінде туындайтын заңды тұлғаларды несиелендіру тәуекелі;

- банктің халықпен несие операцияларын жүзеге асыру кезінде туындайтын жеке тұлғаларды несиелендіру тәуекелі.

Сонымен бірге аталып өткен түрлердің әрқайсысы ұсақ тармақтарға бөлінуі мүмкін. Осылайша, мысалы:

- елдің тәуекелі шетелдік фирмаларды, шетелдік мемлекет үкіметтерін және берілген мемлекеттерде тұратын жеке тұлғаларды несиелендіру тәуекелдерінен тұрады;

- заңды тұлғаларды меншік нысанына, қызмет көрсету кезінде материалдық өндіріс саласына, экономиканың жеке салаларына қатыстығына байланысты несиелендіру тәуекелі жеке тармақтармен келтірілген;

- халықтың қандай да бір жастық тобына, әлеуметтік қабатына қатыстығы бойынша тәуекелдерді жастарды, зейнетақы жасындағы тұлғаларды, сонымен қатар тұрақты табыс деңгейімен белсенді, еңбекке қабілетті жастағы халық бөлігін несиелендіру кезінде туындайтын тәуекелдерге ажырату жөн.

Несиелік тәуекелдің байқалу сипатына қарай төмендегілерді атап өткен жөн: