Қр ұлттық банкі: оның экономикаға ықпал ету механизмдері мен құралдары

Айырбастау бағамын түзету нәтижесінде отандық тауарлардың бәсекелестік жағдайларының және экспорттық және импорт-алмастырғыш секторларда жұмыс істейтін кәсіпорындардың шаруашылық етудің қаржылық жағдайларының жақсаруы орын алады.

Жалпы, нәтиже ретінде төлем балансының айтарлықтай жақсаруы, Ұлттық Банктің алтын-валюта резервтерінің сақталуы күтіледі.

Кесте 2. АҚШ доллларына қатысты валюта бағамдарының өзгеруі

«-» - ұлттық валютаның нығаюы, «+» - ұлттық валютаның әлсіреуі

Дерек көзі: Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі

Төлем балансының және теңгенің айырбас бағамының орнықтылығын қамтамасыз ету жөніндегі шараларға келетін болсақ, Ұлттық Банк Қазақстан Республикасының Үкіметімен бірлесіп төлем балансының және теңгенің айырбас бағамының жағдайын бақылайтын болады, сонымен қатар теңгенің айтарлықтай әлсіреуінен болған шығындар одан түсетін пайдадан асып кетуі мүмкін.

Төлем балансының ағымдағы шотының жеке капиталды қаржыландыру үшін оның таза ағынының жетпеуі жағдайында Ұлттық Банктің халықаралық резервтеріне қысымды күшейтетін нақты нашарлауы теңгені девальвациялау қажеттілігін болжайды. Дегенмен, теңгенің номиналдық девальвациясының елдің төлем балансының жағдайына және экономикасына әсер етуі тұтастай алғанда біржақты позитивті болып табылмайды. Теңге девальвациясының пайдасына факторлар Ресей рублінің әлемдік валюталарға қатысы бойынша күтіліп отырған әлсіреуі болып табылады. Осының нәтижесінде теңгенің Ресей рубліне қатысы бойынша нығаюы Ресей Федерациясымен сауда айналымының құрылымы ескеріле отырып, ішкі сұранысты Ресей өндірісінің тауарлары, әсіресе, азық-түлік тауарлары жағына қарай ауыстыру мүмкіндігін жоққа шығармайды.

Сонымен бірге теңгені Ресей рубліне қатысы бойынша нақты көрсетумен толық бағаламау сақталады. 2008 жылғы қыркүйекте басталған нығаю үрдісіне қарамастан, базалық 2000 жылмен салыстырғанда 2008 жылғы теңгенің Ресей рубліне нақты әлсіреуі 11,3%-ды құрады.

Сонымен қатар теңгенің девальвациясы қысқа мерзімде ағымдағы шоттың сезілетін жақсаруына алып келмейді. Тұтынушылық импорттың шағын үлесі бар және оның азық-түлікке жатпайтын құрамы ішкі несиелеудің азаюына байланысты 2008 жылы айтарлықтай қысқарды. Инвестициялық және аралық импорт көбінесе шетелдік инвестицияларға, ал экспорт сыртқы сұранысқа және инфрақұрылымдық шектеулерге қатысты.

Осы жағдайларда теңгенің девальвациясы отандық экспортерлердің әлемдік бағалардың құлдырауынан болған ысырабын экспорттық түсімді ұлғайту, сондай-ақ, импортты алмастыратын салалардың бәсекеге қабілеттігін қолдау арқылы ішінара өтейді.

Сонымен қатар экономиканың активтерінің ғана емес, міндеттемелерінің де айтарлықтай үлесі шетел валютасымен көрсетілген. Резиденттердің шетел валютасындағы депозиттерінің депозиттер көлеміндегі үлесі 36%-дан асады, ал экономикаға шетел валютасымен несиелердің несиелер көлеміндегі үлесі 44%-ға жуық болады (2008 жылғы жағдай бойынша). Бұл теңгенің девальвациясына кері әсер етеді, себебі девальвация кезінде банктерде заемшылардың активтері мен міндеттемелерінің сәйкес келмеуі себепші болған жанама несиелік тәуекел пайда болады. Қорытындысында айтарлықтай девальвация қаржы тұрақтылығының көрсеткіштерін нашарлатады.

Осыған байланысты Ұлттық Банктің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің міндеті жалпы төлем балансының дефицитіне қарамастан, теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету (бірінші сценарий жүзеге асырылған жағдайда) немесе теңгенің шетел валюталарына қатысы бойынша бақыланатын шектердегі қалыпты девальвациясы (екінші сценарий жүзеге асырылған жағдайда) және алтын – валюта резервтерінің шығынына жол бермеу болады.  Бұл ретте Ұлттық Банктің және Қазақстан Үкіметінің осыған арналған қажетті құралдары және мүмкіндіктері бар. Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Қазақстан Ұлттық Банкінің төлем балансының дефицитін қаржыландыру үшін халықаралық қаржы ұйымдарының заемдарын тарту мүмкіндігі жоққа шығарылмайды.

Екінші сценарийді жүзеге асыру кезінде шетелге капитал шығаруға шектеу енгізілуі мүмкін. Бұл ақшаның жылыстауымен күрес бойынша қаржы мониторингі бойынша жедел шаралар қабылдауды және енгізуді талап етеді, себебі капиталдың әкетілуін валюталық реттеу шараларымен ғана анықтау және шектеу осы кезеңде тиімді болып табылмайды.

Жағдай айтарлықтай нашарлаған жағдайда және жоғарыда айтылған шаралар тиімсіз болған кезде валюталық операцияларды жүргізуге шектеулер енгізу, ішкі валюта нарығының алып – сатарлық құрамдас бөлігін шектеу, валюталық заңнамаға сәйкес арнайы рұқсат режимі арқылы шетелге активтер шығару, сондай-ақ шетел валютасына ұсынысты, оның ішінде шетел валютасын міндетті сату есебінен қамтамасыз ету мәселелері қарастырылатын болады.

3. ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКІНІҢ ЭКОНОМИКАҒА ЫҚПАЛ ЕТУ МЕХАНИЗМДЕРІ МЕН ҚҰРАЛДАРЫН  ЖЕТІЛДІРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ

3.1. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының негізгі бағыттары және 2010 жылға арналған негізгі көрсеткіштерінің болжамы

Көптеген елдердің 2008-2009 жылдары қабылдаған бұрын-соңды болмаған дағдарысқа қарсы шараларының арқасында әлемдік экономика ғаламдық дағдарыстан туындаған рецессиядан шыға бастады. Жақын жылдары, әсіресе, 2010 жылы дағдарысқа қарсы шараларды аяқтау жөніндегі «шығу стратегиясын» іске асыру дамыған елдердің де, дамушы елдердің мемлекеттік органдарының алдында тұратын негізгі мәселелердің бірі болып қала береді. Бұл ретте осы бағдарламаларды аяқтау үшін оңтайлы сәтті айқындау айтарлықтай күрделі міндет болып табылады.

Бір жағынан, мемлекеттік ынталандыруды мерзімінен бұрын аяқтау әлемдік экономикада дағдарыстың жаңа лебін туындатуы мүмкін. Экономика субъектілері ресурстарының жеткіліксіздігінен қызметін өз бетінше белсенді етуге қауқарсыз болуы мүмкін.

Екінші жағынан, дағдарысқа қарсы белсенді шараларды одан әрі жалғастыру мемлекеттің ресурстарына түсетін жүктемені ұлғайту және мемлекеттік бюджеттер дефицитінің едәуір өсуі арқылы экономиканың одан әрі дамуы үшін тәуекел қаупін тудыруы мүмкін. Экономиканы көлемді түрде қаржыландыру қаржы институттарында артық өтімділіктің жинақталуына әкеп соқты, төмен инвестициялық белсенділік жағдайында ол жаңа «көпіршіктердің» пайда болуына әкеп соғуы мүмкін. Сондай-ақ «жұмсақ» ақша-кредит саясатын жалғастыру қосымша инфляциялық тәуекелдерді туындатуы мүмкін.

Осылайша, теңдестірілген саясатты жүргізу, яғни мемлекеттің экономикаға одан әрі айтарлықтай қолдау көрсетуден біртіндеп бас тартуы баға тұрақтылығын сақтаған жағдайда экономиканың өсу қарқынын қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Бұл ретте әлемдік экономикадағы экономикалық және қаржылық жағдайлардың 2009 жылдың екінші жартысынан бастап жақсаруына қарамастан өсудің қалпына келуі баяу болады деп күтіледі.

Қазақстан Республикасының макроэкономикалық дамуында 2009 жылы да түбегейлі бетбұрыс болды.

2009 жылғы 3-тоқсаннан бастап экономикалық өсудің кейбір қалпына келуі байқалады, ол 2009 жылдың бірінші жартыжылдығында нақты ЖІӨ-нің айтарлықтай төмендеуін өтеді. 2009 жылдың алдын ала қорытындылары бойынша нақты ЖІӨ 1,1%-ға ұлғайды. 2009 жылы экономиканың өсу қарқынының 2007-2008  жылдардағыға қарағанда төмен болуына қарамастан мемлекеттік қолдау шаралары экономика субъектілерінің оң күтулерін қалпына келтіруге және экономикалық ахуалды тұрақтандыруға мүмкіндік берді.

Қазақстан Республикасының экономикасындағы инфляциялық әлеует 2009 жылы ең төменгі деңгейде болды. Инфляция қарқынының тұрақты төмендеуі байқалды. 2009 жылдың қорытындылары бойынша 6,2% деңгейінде (2008 жылы желтоқсанда – 9,5%) қалыптасты.

2010 жылы Қазақстан Республикасындағы инфляциялық қысымның одан әрі төмендеуі күтілмейді, ол кейбір тәуекелдердің болуымен байланысты. Тұтынушылық сұраныстың кеңеюі бюджеттен төленетін жалақыны, әлеуметтік жәрдемақыларды және зейнетақыларды 2010 жылы жоспарлы түрде көтерумен қамтамасыз етілуі мүмкін. Сонымен қатар Қазақстан Республикасы, Ресей Федерациясы және Беларусь Республикасы Кеден Одағының құрылуымен байланысты әкелінетін өнімге салынатын кедендік баждың көтерілуіне байланысты импортталатын өнімнің қымбаттауы да мүмкін.

Елдің нарығындағы ахуал 2010 жылы біртіндеп жақсаратын болады, алайда экономикалық және қаржы тәуекелдерінің сақталуына байланысты банктердің кредиттік белсенділігі бірден артпайды.

Тұтастай алғанда Қазақстан Республикасы экономикасының одан әрі дамуы көптеген факторларға байланысты, олардың әсерін қазіргі уақытта бағалау іс жүзінде мүмкін емес, ал оларды Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Ұлттық Банктің тарапынан бақылау айтарлықтай қиындық туғызады. 

Әлемдік және ішкі нарықтардағы тұрақсыздықтың және белгісіздіктің сақталуы жағдайында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ақша-кредит саясатының бір жылға  - 2010 жылға арналған негізгі бағыттарын әзірлеуге шешім қабылдады. Белгісіздіктің төмендеуіне қарай Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ақша-кредит саясатының үш жылдық кезеңге арналған негізгі бағыттарын әзірлеу практикасына оралатын болады.

2008 жылдың аяғында – 2009 жылдың басында ішкі валюта нарығында теріс девальвациялық күтулердің едәуір өсуі байқалды. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі айырбастау бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету және нақты емес дәлізді бір АҚШ доллар үшін 120 теңге ±2% шегінде сақтау жөнінде айтарлықтай күш салды.

2008 жылғы қазаннан бастап 2009 жылғы ақпан аралығындағы кезеңнің өзінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі теңгенің айырбастау бағамының тұрақтылығын қамтамасыз етуге 9 млрд. АҚШ долларынан астам қаржы жұмсады. Алтынвалюта резервтерінің көлемі осы кезеңде 10,4%-ға төмендеді.

Алайда, 2009 жылдың басында әлемдік экономикада қалыптасқан ахуал, оның ішінде Қазақстан Республикасының сауда-әріптес елдері валюталарының девальвациясы және қазақстандық экспорттың негізі болып табылатын энергия ресурстары бағаларының айтарлықтай төмендеуі төлем балансының 2009 жылғы көрсеткіштерінің тұрақтылығын қамтамасыз етпеді және олардың күрт нашарлауына әкеліп соқты.

Ақша-кредит саясатын жүргізу кезіндегі тәсілдердің міндетті түрде өзгеруі жағдайында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі назарды баға тұрақтылығын қамтамасыз етуден және инфляциялық таргеттеуге көшу саясатын жалғастырудан валюталық дәлізді белгілеуге қарай ауыстыру жолдарын зерделеді. Әлемдік тәжірибеге жасалған талдау бағамды жаңа деңгейде кейіннен ұстай отырып, ұлттық валютаны бір реттік девальвациялау қалыптасқан жағдайдағы жалғыз дұрыс шешім болып табылатынын көрсетті.

Соған байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2009 жылғы ақпанда теңгенің айырбастау бағамының бір АҚШ доллары үшін 150 теңге +/-3% деңгейіндегі жаңа дәлізін белгіледі. Бұл нарықтағы девальвациялық күтулерді төмендетіп қана қоймай, отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін қайта қалпына келтіруді және алтынвалюта резервтерін сақтауды қамтамасыз етті.

Осы шаралардың, сондай-ақ қазақстандық экспорттың негізгі позияцияларының әлемдік бағаларының қалпына келуі нәтижесінде ішкі валюта нарығындағы ахуал тұрақтанып, 2009 жылдың аяғында ұлттық валютаның нығаю үрдісі байқалды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алтынвалюта резервтерінің көлемін толықтыра алды. 2009 жылдың аяғында ол 23,2 млрд. АҚШ долл. құрады, бұл 2008 жылмен салыстырғанда 16,8% артық.