Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы реформаларының проблемалары мен перспективасы

      Мемлекеттік жинақтау зейнетақы  қоры алынған зейнетақы жарналары  соманың 1 пайызынан аспайтын  мөлшерде, сондай – ақ, зейнетақы бойынша инвестициялық табыстың 10 пайызынан аспайтын мөлшерде комиссиялық сыйақы алуға құқылы.

    Мемлекеттік жинақтау зейнетақы қоры Басқарушысы, өзі мен қор арасындағы келісімшартқа  сәйкес Мемлекеттік жинақтау зейнетақы  қоры зейнетақы активтерін инвестициялық басқарудан түскен сомадан

    0,15 пайыздан аспайтын мөлшерде комиссиондық  сыйақы алуға құқылы, сондай –  ақ, зейнетақы активтері бойынша  инвестициялық табыстың 5 пайызынан  аспайты мөлшерде ай сайын  комиссиондық сыйақы алуға құқылы.

       Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қоры зейнетақы активтерін басқару зейнетақы активтерін басқару компаниясы арқылы жүзеге асырылады.

       Зенетақы активтерін басқару  компаниясы мемлекеттік емес  жинақтау зейнетақы қоры зейнетақы  активтерін инвестициялық басқаруды  жүзеге асыратын заңды тұлға болып табылады./23;№5/         

      ЗАБК Жабық акционерлік қоғам  ретінде құрылады. ЗАБК құрылтайшылары  болып Қазақстан Республикасы  резиденттері және резиден емес, жеке және заңды тұлғалар табыла  алады. 

      ЗАБК қызметі НКЦБ жағынан  лицензиялануға жатады.

       2004 жылы 1 шілдеде бағалы қағаздар бойынша Ұлттық Комиссиямен зейнетақы активтерін басқаратын жеті компанияға лицензия берілген.

      ЗАБК шектеусіз көлемде мемлекеттік  емес ЖЗҚ зейнетақы активтерін  инвестициялық басқару туралы  келісімшартқа отыра алады. Сондай – ақ, өзінің инвестициялық басқару иелігіндегі әрбәр жеке қордың зейнетақы активтерін МЖЗҚ тағайындалған мөлшерде орналастыруға құқылы.

       Мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы  қоры ЗАБК құнды қағаздарды  Қазақстан қор биржасынаң ресми тізімінде «А» категориясыымен енгізілген бағалы қағаздарына инвестиция жасай алады, оның мөлшері 30 пайыздан аспауы қажет. Бірақ ЗАБК-ның 1-ші эмитенттің мемлекеттік емес бағалы қағаздарың эмиссиясы мен екінші деңгейлі бір банктің банктік депозит сертификатына инвестициялау көлемі нормативпен бекітіледі.

    ЗАБК  зейнетақы қоры мен ЗАБК арасындағы келісімшартқа сәйкес, инвестициялық  басқаруға алынған зейнетақы  активтерінің жалпы сомасынан 0,15 пайыздан аспайтын мөлшерде эмисстондық сыйақы алуға құқылы, сондай-ақ, зейнетақы активтері бойынша мнвестициялық табыстан 5 пайыздан аспайтын мөлшерде ай сайын комиссиондық сыйақы ала алады.

    Таза  зейнетақы активтерінің құнын бағалау  зейнетақы активтері мен зейнетақы  міндеттемелерінің айырмасы арқылы анықталады. Зейнетақы активвтеріне келесілер жатады: ұзақ мерзімді қаржылық салымдар, қыста мерзімді қаржылық салымдар, ЗАБК-ның зейнетақы активтерін басқарумен байланысты шығындары, ақшалай құралдар және т.б. активтер. Зейнеақы міндеттемелеріне жататындар: ЗАБК қызметіне кредиторлармен есеп айырысу, зейнетақы қоры қызметі үшін, зейнетақы орталығының қызметі үшін есеп айырысулар, алушыларға төлем және т.б. мідеттемелер.

    Өзіндік құралдардың жеткіліктілігі ЗАБК меншік капиталының компанияның зейнетақы  активтері мен меншік активтерінің қосындысына қатынасы ретінде анықталады.

    Өзіндік құралдардың жеткілікті коэфициенттінің  минималды мөлшері ЗАБК басқаруындағы  зейнетақы активтеріне тәуелді  зейнетақы активтерінің

    келесі  мөлшерінде

• 5 млрд тенгеен төмен коэффициент – 0,02;
• 5-10 млрд тенге, коэффицтент – 0,015;
• 10 млрд-тан жоғары – 0,01.

    ЗАБК  негізгі және қосымша резервтік  капитал құруға міндетті.негізгі  резервтік капитал басқаруға  алынған зейнетақы қоры активтері  бойынша ЗАБК міндеттемелерін өз уақытында қамтамасыз ету мақсатында құрылады. Қосымша резервтік капитал компания зейнетақы активтерін басвқару барысында жіберген  инвестициялық тәуекелдің нәтижесінде туындайтын шығындардың орнын жабуға негізделген.

    Негізгі резервтік капитал зейнетақы  активтерінің мөлшеренің өзгерісіне пропорционалды ЗАБК меншік құралдарынан қалыптасуды, ЗАБК-ң басқаруында келесідей мөлшерде:

    - ЗАБК- ң басқаруындағы зейнетақы  активтерін 5 млрд. теңгеден  кем                      болса – 0,25 пайыз;

    - зейнетақы активтері 5 – 35 млрд. теңге болса – 0,2 пайыз

    - зейнетақы активтері 35 – 50 млрд. теңге мөлшерінде болса – 0,15 пайыз

    - зейнетақы активтері 50 млрд.теңгеден  жоғары болса – 0,1 пайыз

    ЗАБК  қосымша резервтік капиталды  бір зейнетақы қорының зейнетақы  активтерін басқару бойынша қызметін бастаған мезгілден 12 ай ішінде құруға міндетті. ЗАБК қосымша резервтік капиталы өз қаражаттары есебінен құрылады, зейнетақы активтері бойынша ЗАБК нақты табысының коэффиценті келесі көрсеткіштерден жоғары болса:

• Республикадағы зейнетақы активтерін басқару бойынша барлық компанияның нақты табыстылық коэффиценті – 50 пайыз болса;
• Республикадағы зейнетақы активтерін басқару бойынша барлық компанияның нақты табыстылық коэффиценті – минимум 2%

       ЗАБК басқаруға алынған зейнетақы  активтері бойынша минималды  табыстылық деңгейін қамтамасыз етуге міндетті. ЗАБК-ң нақты инвестициялық табысының коэффиценті келесі көрсеткіштерден төмен болмауы керек:

• Республикадағы барлық ЗАБК нақты орта табыстылық коэффицентінің 50 пайызынан;
• Республикадағы барлық ЗАБК нақты орта табыстылық коэффиценті минус 2 пайыз.

       Зейнетақы активтері бойынша  табыстылық ЗАБК қызметін басқа  ЗАБК көрсеткіштерімен салыстырғандағы  қызметінің тиімділігін көрсететін  көрсеткіш.

    Төменде ЗАБК нақты табыс коэффицентін есептеу  әдісі келтірілген:

    К_рд=((К_нд - И)/(1+И))*100%      (1)

    мұндағы

    К_рд -нақты тыбыстылық коэффиценті;

      К_нд-номиналды табыстылық коэффиценті;

    И-қарастырылып отырған кезеңдегі ҚР орталық  статистикалық органымен анықталған инфляция деңгейі. 

    Төменде номиналды табыс коэффицентін есептеу  әдісі келтірілген: 

    К_нд=(С_t/C_t-1-1)*100%      (2)

    Мұндағы,

    С_t-есептік айдағы шартты зейнетақы активінің бір бірлігінің орташа құны;

    C_t-1-алдыңғы жылғы сол айдағы шартты зейнетақы активінің бір бірлігінің орташа құны.

    Зейнетақы активтерінің шартты бірлігі ЗАБК нвестициялық қызметі нәтижесігдегі құнның өзгеру мөлшерін сипатттайтын, зейнетақы активтерінің жалпы құнының үлетік мөлшері. Шартты бірліктің құнының өзгеруіне келесідей факторлар әсер етеді:

• бағалы қағаздар қоржынында қалыптасқан ағымдық табыстылық деңгейі;
• бағалы қағаздар нарығында айналыстағы бағалы қағаздардың бағалақ параметрлері;
• ұлттық валютаның девольвация деңгей.

    Инвестициялық күннің соңында ЗАБК түскен зейнетақы  активтерінің мөлшеріне сәйкес келетін  шартты шартты бірліктердің жалпы санына есеп жүргізеді:

    Н=ПА/С, мұндағы, ПА-басқаруға алғашқы болып түскен зейнетақы активтерінің жалпы құны;

    С-инвестициялық  басқаруға 1-ші күні түскен зейнетақы  активтерінің бір шартты бірлігінің құны – 100 тенгеге алынады.

    зейнетақы активтерін басқарудың келесі күндері  құнды қайта есептеу келесідей негізде жүргізіледі:

    C_t= ПА_t/H_t, мұндағы, ПА_t-күннің соңындағы зейнетақы активтерінің ағымдық құны; Н_t-ағымдағы және алдың күндердегі зейнетақы активтерін басқарууға келіпкеліп түскен құнына сәйкес шартты бірліктердің жалпы саны.

    Н_t=Н_t-1+(В_t-ПВ_t)/С_t-1;     (3)

    Мұндағы:

    Н_t-1-алдыңғы күнгі шартты бірліктердің жалпы саны;

    В_t-ағымдағы күні жинақтау зейнетақы қорына келіп түскен зейнетақы жарналары мен трансферттік ауударымдар сомасы;

    ПВ_t-ағымдағы күні жинақтау зейнетақы қорынан жүргізілген зейнетақы төлемдері мен трансферттік аударымдар;

    С_t-1-алдыңғы күнгі бір шартты бірліктің құны.

    Егер  ЗАБК нақты табыс коэффиценті  белгіленген минималды мәнәнен  кіші болатын балса, онда ЗАБК айырмашылықты  зейнетақы активтерінің пайдасына  қосымша капитал есебінен жабады. Ал, егер қосымша резервтік капиталдың мөлшері нақты табыс коэффицентінің минималды мәніне жетпейтін балса, қалған қалдық негізгі резервтік капитал құралдары есебінен жабылады. Ал, егер қосымша және негізгі резерв капиталы да қалыптасқан айырманы жабуға жетпесе, ЗАБК меншік құралдарымен жабуға міндетті. 2004 жылы 1-ші шілде де зейнетақы активтері бойынша келесі көрсеткіштер жарық көрді:

• ағымдағы жылдың есеп беру айындағы шартты бірліктің орта құны мен алдыңғы жылғы сол аййдағы цорта құны арасындағы қатынас ретінде анықталатын жылдық көрсеткіштер;
• алдыңғы тоқсанның соңғы айындағы шартты бірдіктің орта құнының қатынасы ретінде анықталатын тоқсандық көрсеткіштер;
• есептік тоқсанның соңғы айындағы шартты бірліктің орта құны мен алдыңғы жылдық желтоқсан айынцдағы шартты бірліктің орта құны арасынгдағы қатынас ретінде анықталатын жылдың басынан өсім нәтижесімен табыстылық көрсеткіші./24/

    Табысытылық көрсеткіші бойынша 2007 1-ші тоқсанында алдыңғы орынды 21,48 % көрсеткішпен «ҰларҮміт» мемлекетік емес жинақтау зейнетақы қоры алды, екінші орынды 20,06 % «Халық банкі» мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қоры алды, әрі қарай кімнің активтері «Жетісу» ЗАБК басқаруында болса, сол қорлар орын алды: «Қазақмыс» мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қоры (19,77 %).

    Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының еврооблигацияларынан түскен қосымша табыстар арқылы жеткен болатын. Ал, егер еврооблигациялар бойынша  қосымша табыстар және «Қазақтелеком» ААҚ артықшылығы бар акцияларына  девидендтер алмағанда «ҰларҮміт» мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қоры табыстылық көрсеткіші 19,15 %-ды құраған болар еді. Сонымен «Ұлар Үміт» мемлекеттік емес жинақтау зейнетақы қорының зейнетақы активтері бойныша қалыптасқан қоржынды жабудағы ағымдық табыстылығы потенциялына ие.

    ЗАБК-на меншік құралдарын негіз құралдарға айналыстан тыс активтерге салу барысында шектеу қойылады, бұл коэффицент 0,25 %-дан аспауы керек. Берілген коэффицент негізгі құралдарға және айналыс активтеріне кеткен меншік құралдары менкомпанияның меншік капиталына айналыс құралдарының қатынасы ретінде анықталады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                                               Қорытынды 

    Қазіргі уақытта Қазақстанда мемлекеттік  емес жинақтау зейнетақы жүйесі қалыптасуда  және курстық жұмысының негізгі мақсаты жинақтау зейнетақы нарығының  даму сатысын зерттеу, Қазақстандағы жинақтау зейнетақы нарығының  проблемасы мен перспективалары. Жүргізілген зерттеу негізінде келесідей қорытынды жасауға болады.

    Қазақстан Республикасының зейнетақы мен қамтамасыз ету нарығының  негізгі заңды құжаты болып Қазақстан Республикасының 1997 жылы 10 маусымда шыққан №136-1 «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» заңы табылады. Аталған зейнетақымен қамтамасыз етудің құқықтық немесе әлеуметтік негізін анықтайды, Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз етуге азаматтардың конституциалық құқығын жүзеге асыруда, меншік формасынан тәуелсіз, жеке және заңды тұлғалардың, мемлекеттік органдардың қатысуын реттейді. Осыған сәйкес Қазақстан Республикасының әрбір азаматы зейнетақы қорын таңдауға құқылы, яғни мемлекеттік немесе мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорын.