Коммерциялық банкте депозиттік саясат қалыптасуының теориялық негіздері

• Заңды тұлғалардың қаражаттарын тартуда 10%;
• Заңды тұлғалардың қаражаттарын шетел валютасында тартуда 10%;
• Жеке тұлғалардың қаражаттарын тартуда 7%;
• Жеке тұлғалардың қаражаттарын шетел валютасында тартуда 10%.

Міндетті резевтеу нәтижесінде  банктің депозит операциясындағы  пайыз мөлшерлемесіне әсер етуі 1 кестеде көрсетілген [4,321].

 

1 – кесте Банктің  депозит операциясындағы пайыз  мөлшерлемесіне әсер етуі % [4,321].

Нарықтық пайыз ставкасы	Нақты пайыз ставкасы
	10 %	8 %	5 %
10	11,1	11,1	10,5
20	23,3	22,2	21
30	35,2	33,3	31,5
40	47,2	44,4	52,2
50	59	55,5	42,3
60	70	66,6	63
70	82,0	77,7	73,5
80	94,4	88,8	84
90	106,3	99,9	94,5

Резервті талаптарды орындауда коммерциялық банктер  активке айналатын бірақ пайда  әкелмейтін үлкен ақшаларды айналымнан алып тастайды. Коммерциялық банктің резервтелуі тартылған ресурстардың құнының қымбаттауын білдіреді. Яғни банктер қымбат ресурстарды жоғары пайдалы операцияға салуға тырысады, соның салдарынан кейбір банктер төлей алмау қабілетіне ие болады.

Нәтижесінде тартылған  қаражаттар банктердің меншік қаражаттарынан гөрі маңызды болады.

 

 

1.3 Коммерциялық банктерде  депозиттік саясаттың қалыптасуының  негіздері 

Депозит операциясы – банктің бұл операциясы заңды және жеке тұлғалардан қаражаттарды белгілі бір уақытқа банкке салуға ,клиенттердің есеп айырысу шотындағы қаражат қалдықтарын несие ресурсы ретінде және инвестициялық қызметке пайдалануға тартатын операция.

Салым - бұл қолма–қол және қолма-қолсыз формадағы ұлттық және шетел валютасындағы қаражаттарды клиенттердің банкке белгілі бір шартпен сақтауға берген қаражаттар.

Депозиттік операциялар  – кең мағыналы түсінік. Себебі оған барлық банктің қызметі жатады. Бұл топтың ерекшелігі, банк мұндай операция көлеміне  нашар бақылау жүргізеді. Сондықтан, клиентке тек пайыз түріндегі сыйақы ғана емес, банктің сақтауға қаражаттарды сақтау кепілдігі қызықтырады. Депозиттік операцияны ұйымдастыру келесідей принциптерге сай болуы керек:

• Ағымды пайда табу және болашақта оны табу үшін шарттар құру;
• Банктің оперативті ликвидтігін ұстау үшін депозит операциясын басқаруда тиімді саясатты таңдау;
• Депозит саясатымен және активті пайдалылық арасында келісімдік;
• Клиенттер тарту үшін  банктік қызмет көрсетулерді дамыту.
• Депозит операциясын реттейтін негізгі нормативті актілер:
• «Банктер және банктік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заң
• депозит операциясы бойынша пайыз мөлшерлемесін белгілеу тәртібі;
• салық комитетінің Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігіне хаты 23.01.04. №НК-УМ-08-1-21/478.

Депозиттік шоттар әртүрлі  болуы мүмкін. Депозит операциясы былай классификацияланады:

1) салымшылар категориясына  байланысты:

- заңды тұлғалар депозиттері;

- жеке тұлғалар депозиттері;

2) экономикалық мазмұнына  байланысты:

- салымшылар категорияларының  есебімен;

- сақталу қаражаттарын  қолдануына байланысты;

3) қаражаттарды алу формасына байланысты:

- талап еткенге дейінгі  депозиттер;

-қысқа мерзімді депозиттер;

-ұзақ мерзімді депозиттер.

Депозиттер классификациясын формасы бойынша кесте түрінде  көруге болады.

Шетел банктерде депозиттерді алу келесі категорияларға бөлінеді:

• «ыстық ақшалар», олар қайтып алу мүмкіндігі жоғары ақшалар;
• Базиссіз, 25-30% көлемінде қайтып алуы мүмкін;
• тұрақты ақшалар, қайтып алу мүмкіндігі аз [5,410].

Талап еткенге дейінгі  депозиттер - клиент өзіне қолайлы  кезде  әр уақытта ала алады. Бұл депозиттер өз негізіне қарай тұрақты емес. Сондықтан клиенттерге аз пайыз төленеді. Талап еткенге дейінгі депозиттер бойынша банктер Ұлттық Банкте минималды резерв сақтауы керек. Шоттарда сақталынатын қаражаттардың сипатына және тиістілігіне байланысты бөлінеді: кәсіпорындар және ұйымдар, заңды тұлғалармен есеп айырысу. Қажет уақытында талап етілген депозиттердің негізгі артықшылығы жоғарғы тиімділігі, оларды төлем қаражаттары ретінде тікелей пайдалану мүмкіндігі болып табылады.

 

3-сурет. Коммерциялық банкте  депозит классификациясының қайтып алу формасы [5,410].

 

                                     

                                             Депозиттер

    

Талап  еткенге                        Орта мерзімді                  Ұзақ мерзімді 

дейінгі депозиттер 

                     

  

Лоро                                3 айға дейін                                        тез          

Контеркоррент                          3-6 ай                                             қосымша    

                                         6-9 ай                                             шартты

Овердрафт                                9-12 ай                                           ағымды шот                           

Ностро                                                                                       талап еткенге

                                                                                         дейін

 

Қажет уақытысына қарай  депозиттер ерекшеліктері мынандай: біріншіден, ақшаларды  алу, салу кез-келген уақытта ешқандай шектеусіз жүзеге асады, екіншіден, ақшалар шоттан қолма-қол және чек түрінде алынуы мүмкін, үшіншіден, шот иесі банктен шотты пайдаланғаны үшін тұрақты айлық төлем түрінде немесе әрбір жазылған чек үшін комиссиялық алым төлейді, төртіншіден, банк қажет уақытында талап етілетін депозиттер бойынша Орталық Банкке мерзімді депозиттерге қарағанда ең төменгі резервті жоғары сәйкестікке сақтауға міндетті. Соңғы уақытта депозиттер кейбір категориялары бойынша анық шекара жойылуда, депозиттердің әр түрлі түрлерінің қасиеттерін біріктіретін «гибридтік» шоттар пайда болды (қажет уақытында талап ететін және мерзімді салымдарды біріктіретін шоттар.

Қажет уақытысына қарай  депозиттер ерекшеліктері мынандай: біріншіден, ақшаларды алу, салу кез-келген уақытта ешқандай шектеусіз жүзеге асады, екіншіден, ақшалар шоттан қолма-қол және чек түрінде алынуы мүмкін.

Қысқа мерзімді депозиттер бұл қысқа уақытқа салынатын  салымдар. Ұзақ мерзімді депозиттер –  ұзақ уақытқа салынады

Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың және депозиттік шоттардың көптеген түрлері кездеседі. Бұл банктердің бәсекелестігі жоғары нарықта банктік шоттарға Жинақтау және уақытша бос қаражаттарды тартып осы банктік ресурстарға деген әр-түрлі клиенттер тобының сұраныстарын мейілінше қанағаттандыруға ұмтылумен байланысты.

 

4 – сурет. Алыну  формалары бойынша депозиттер [6,184].

 

Алыну формалары бойынша депозиттер

                

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан  Республикасының 31.08.95ж. (10.07.03ж. толт.) «Банктер және банк қызметі туралы» заңында депозит анықтамасы келесідей берілген.

Депозит дегеніміз –  бұл бір тұлғаны, депозиторды  екінші тұлға – Банкке (соның ішінде Ұлттық банкке) олардың талап етуі бойынша, немесе белгілі біруақыт өткеннен кейін толығымен немесе бөлшектеп, алдын ала келісілгенсыйақы немесе сыйақысыз тікелей салымшаға (депозиторға) қайтарылуы тиісақша сомасы [7].

Банктік депозит –  салымшыны банкке алдын ала келісілген сыйақы қосылып қайтарылу шарты негізінде берілген ақша қаражаттары.

Депозиттік операциялар коммерциялық банк үшін оның ресурсын қалыптастырудың ең негізгі көзі болып табылады. Жеке тұлғалар, іскерлік фирмалар, акционерлік компаниялар, жеке кәсіпорындар, коммерциялық емес ұйымдар, үкіметтік мекемелер, мемлекеттік кәсіпорындар, жергілікті билік органдары қаражаттарды коммерциялық банктерге ынтамен орналастырады.  Бұл бірнеше себептермен түсіндіріледі. Біріншіден, банктер салымдардың үлкен Базисділігін қамтамасыз етеді, екіншіден, салымшылар өз салымдарын кез келген уақытта қайтаруды талап етіп қана қоймай, одан асатын сомада қарыз ала алады, үшінші ден бұл салымдар  табыс әкеледі.

Банктерге орналастырылған  уақытша бос ақша қаражаттары  салымшы үшін екі рөл атқарады, яғни, бір жағынан салымшыға табыс әкелетін капитал рөлін атқарады.

Депозиттік операциялар  мынадай қағидалармен ұйымдастырылады:  банктік пайда алуға немесе болашақта  пайда  алу үшін жағдай жасауға;  депозиттік операциялар әрекет етуі керек;  банк балансының өтімділігін  жоғары дәрежеде демеп отыратын мерзімдік салымдарға депозиттік операциялармен қарыз аударылуы қажет; депозиттік операциялар мен қарыздырды беру бойынша өзарабайланыс пен сабақтастылықты қамтамасыз ету қажет;  депозиттерді тартуға әрекет ететін банктік  қызметтерді дамытуға шаралар қолдану.

Банктермен тартылатын депозиттердің көлемі негізінен негізгі 4 факторға тәуелді болып келеді:  «Ресей Жинақ банк» ЕБ АҚ ақшалай табыстарының көлемі;  олардың банктік жүйеге деген Базисінің деңгейі;  салымдар бойынша нақты пайыз мөлшерлемесі;  елдегі банктік жүйенің даму деңгейі және ондағы қаржылық өнімдердің дамуы.

Ақша қаражаттарын сақтандыру шоттарына аудару ерікті сипатта  жүзегеасады. Әрбір салымшы ақша қаражатын орналастыру кезінде  көптеген шарттарды ескере отырып банкті өз қалауынша таңдайды. Банк менеджері депозит мерзіміне, мөлшеріне, оған есептелетін пайыз және тағы да басқа шарттармен салымшыны таныстырып, толық және ақысыз кеңес беруі тиіс.

Ағымды операцияларды  жүргізу барысында барлық операциялар депозиторға берілген Жинақ кітапшасында есепке алынады. Кезекті операцияларда шот иесі шотқа ақша салу немесе одан кері алу үшін Жинақ кітапшаларын міндетті түрде ұсынуы керек. Депозиттердің басқа түрлеріне қарағанда жоғары пайыздардың төлеуінің Жинақ  салымдарын құнтты демеу және салымшылардың Жинақтарын банктерде сақтауды ынталандыру үшін пайдаланылады. «Ресей Жинақ банк» ЕБ АҚ пен коммерциялық емес ұйымдар кәдімгі Жинақ салымдарын кеңінен қолданылады. АҚШ-та корпорациялар, фирмалар жәнебасқа да коммерциялық ұйымдар үшін шоттың шекті сомасы 150 мың долларға белгіленген.

«Ресей Жинақ банк»  ЕБ АҚ салымдарын тарту мақсатында Жинақтардың түрлі формалары қолданылады: ұтысқа, сыйлыққа, жастарға және т.б. мақсаттарға. Әдетте ол «Ресей Жинақ банк» ЕБ АҚ-ға қосымша қызметтерді (пошталық, телеграфтық, саудалық және т.б.) ұсынулармен бірге жүреді. Жинақ шоттарының тұрақты мерзімі болмайды және шот иесінен ақшаны кері алу туралы алдын ала ескерту талап етілмейді, олар бойынша чектер берілмейді.

Жинақ салымдары мерзімді салымдардың маңызды бөлігін құрайды. Мерзімдік салымдардың басқа бір түрі – мерзімді депозиттік сертификат болып табылады. Ол банкіге тұрақты пайыздық мөлшермен белгілі бір мерзімге банкіге қаражаттарды еңгізгендігін күәландыратын ақшалай құжат. Оларды компанияларға, фирмаларға және салымшының өзінде қалатыны, берілмейтіні болады. Ақшаны мерзімнің аяқталуымен тек саертификаттарды ұсыну арқылы банктен алуға болады, ал мерзімі – 14 күннен 18 айға дейін болуі мүмкін [8,254].

Сонымен Жинақ салымдарына (шоттарына) мынадай сипаттама беруге болады: ақша қаражаттарының сақталуының нақты белгіленген мерзімі болмайды;  салымды кез келген уақытта хабарламай алуға болады;  шотқа ақша қаражатын салу немесе алу кезеңінде Жинақ кітапшасы депозиторымен ұсынылады. Ол кітапшада ақша қаражаттарының барлық қозғалысы көрініс табады. Жеке тұлғалармен ашылатын Жинақ салымдарының мынадай түрлері бар: мерзімді Жинақтаушы салым; қосымша толықтырылатын салым;  ағымдағы Жинақтаушы салым.  Мерзімді Жинақтаушы салым бойынша нақты мерзім белгіленеді немесе осы салымды шоттан алынатын мерзімі белгіленеді. Мерзімді Жинақтаушы салым бойынша төленетін сыйақы мөлшері басқа Жинақтаушы салымдарымен салыстырғанда жоғары болып келеді.