Коммерциялық банкте депозиттік саясат қалыптасуының теориялық негіздері

Объективті  факторларға:

• Мемлекеттің  коммерциялық  банктерге  тікелей  және  жанама  әсер етуі;
• Макроэкономикалық  әсер  етуі;
• Банкаралық  конкуреция;
• Қазақстанда  қаржалақ  және  ақша  нарығының  жағдайы;

Жоғарыда айтылғандардың бәрі депозит саясатын құруда пайыз саясатымен  байланысты деп  айтуға  болмайды. Мемлекеттік реттеу  кезінде пайыз  нормасы  заңнама  жүзінде  белгіленеді, ал  қазір  банктер  өз  бетінше пайыз  ставкасын  қояды. Жеке  депозит  шоттарына қарай пайда көлемі, салым мерзімі, сомма, көлем анықталады.

Депозит бойынша пайыз  төлеу- операциялық шығын негізгі бөлігі. Сондықтан банк бір жағынан, жоғары пайыз ставкасына қызығушылық танытпайды,  екіншіден, клиенттерге ұтымды пайыз ставкасын ұстап отырады. Ірі  мөлшерде  және  ұзақ  мерзімде  депозит  тартуда  коммерциялық банктер  клиенттерге  жоғары  пайыз  ставкасын  ұсынады.

Коммерциялық  банктің  пайыз  саясаты  бағыты ол есеп айырысу, барлық ресурстар  бағасын  талдауы  және  депозит  операциясы.

Ол үшін қажет:

• Орташа  пайыз  белгілеу;
• Пайыз ставкасының  динамикасын  зерттеу;
• Инфляция  жағдайында  ресурстың  нақты  құнын  есептеу;
• Пайыз  шығынын  өзгеруін  есептеу;

Пайыз  аудару  келесі  әдістермен  жүргізіледі:

• Жай  пайыз;
• Күрделі  пайыз;
• Ағымды пайыз;
• Фиксалданған пайыз;

Сонымен  бірге  уақытына  байланысты пайыз ставкасы  прогрессивті өсу ставкасы  қолданылады. Мұндай пайданы бөлу реті инфляция  кезінде салымды сақтайды. Коммерциялық банк пайыз саясаты оның қызметін коммерциялауда, мынаны  орындау  керек:

• Пайда  табуды  ойластыру;
• Депозит  бойынша  пайыз  ставкасын  реттеу;
• Депозит  операциясы  арасында  қарым-қатынасты  қамтамасыз  ету;
• Баланс  ликвидін  қолдау;
• Пайыз  тәуекелін  минималдау;

Берілген  сұрақты  қарастырып болғаннан кейін, пайыз пайыз саясатының коммерциялық  банк  депозит  саясатының  ажырамас  бөлігі екенін  көреміз. Қорыта келгенде, келесі принциптерді  ұстау, банктің  пайыз саясатын базалауы керек. Оның ішінде бірінші, сақтау мерзіміне байланысты пайызды дифференцалдануы, салымшылардың  салымын  сақтау. Эффектілік депозиті және  пайыз  саясаты  құрылуына  барлық  қызмет  сәйкестігі  қажет.

Депозиттік нарықтың даму мәселелерін  анықтау мақсатында SWOT-талдау жүзеге асырылды. SWOT-талдау - бұл депозиттік операцияларды жүргізуде әлсіз және күшті жақтар, мүмкіндіктер мен қауіптерді талдау.

9-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатының субъектілері мен объектілерінің құрамы [9,92].

 

 

 

 

 

 

 

Коммерциялық банктерде ішкі және сыртқы орта бар, онда өзгерістер болады. Ішкі орта (немесе микродеңгей) өзіне қаржылық менеджмент, кадр менеджменті және банктік маркетингті қосады. Сыртқы орта (немесе макродеңгей) тікелей әсер ету және жанама әсер етудің сыртқы орталарынан тұрады. Тікелей әсер етудің сыртқы ортасына салымшылар: жеке және заңды тұлғалар, бәсекелестер кіреді. Жанама әсер етудің сыртқы ортасы келесі факторлардан тұрады: экономикалық, демографиялық, әлеуметтік, географиялық.

Коммерциялық банктердің депозиттік саясатының мәнін зерттей  отырып, келесідей сұрақтарды қозғау қажет: депозиттік саясаттың субъекттері мен объекттері, оның құрылу принциптері, сонымен қатар қалыптасу кезеңдері.

10-сурет. Коммерциялық банктің депозиттік саясатын құру принциптері [9,94].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Коммерциялық банктің  депозиттік саясатының субъектілері құрамына банктің клиенттері, коммерциялық банктер  және мемлекеттік мекемелер. Депозиттік саясаттың объектілеріне банктің  тартылған қаражаттары және банктің  қосымша қызметтері (кешендік қызмет көрсету). Банктің депозиттік саясаттың субъектілері мен объектілерінің классификациясы суретте көрсетілген.

11-сурет. Депозиттік саясат қалыптасуының кезеңдері [9,96].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Депозиттік саясаттың айрықшалықты принциптеріне банк шығындарының оңтайлы деңгейін, депозиттік операцияларды жүргізудің қауіпсіздігін, сенімділігін қамтамасыз етудің принциптері жатады, өйткені уақытша бос ақша қаражаттады кейін оларды орналастыру мақсатында шоғырландыра отырып, банк өзінің қызметін жүзеге асыратын нарық реалийін ескереді. Анықталған принциптерді ұстану банкке депозиттік үрдісті ұйымдастыруда стртегиялық және тактикалық бағыттарын әзірлеуге мүмкіндік береді.

Депозиттік саясаттың  қалыптасуы келесі үш кезеңде жүзеге асырылуы тиіс:

1. Зерттеу кезеңі.

2. Жоспарлау кезеңі.

3. Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі (11-сурет).

Зерттеу кезеңінде банк клиенттердің қажеттіліктерін зерттейді, яғни депозиттердің қандай түрлері  аса тартымды, қандай пайыздық мөлшерлемелерді депозиттің қай түріне орнату керек. Бұның барлығын жүзеге асырғанда операцияларды жүргізү бойынша банк мүмкіндіктерін ескеру керек. Бұл кезеңде сондай-ақ банк нарықты талдау мен зерттеуді жүзеге асырады, оған нарықтың қоршаған ортасын және бұл нарықта банктің орны рөлін талдау жүзеге асырылады.

Яғни банктің географиялық орнын, клиенттерге жақындығын, филиалдық  желістің жеткіліктігін, қала немесе ауылдық  жер, бәсекелестердің болуын зерттеу  және оларды депозиттік саясатты жасаудың бастапқы кезеңінде ескеру қажет.

Жоспарлау кезеңінде  банк депозиттік операциялар бойынша  пайданы бағалау және талдау жүргізеді, мүмкін болатын тәуәкелтерді жоспарлайды, көрсететін қызмет  ассортиментін  кеңейтеді т.с.с.

Шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру кезеңі – аса  маңызды әрі жауапты кезең, өйткені бұл кезеңде жоспарланған кезеңде депозиттер қандай көлемде тартылатындығы шешіледі. Мұнда депозитке құралдарды тарту процедурасы банк персоналының клиенттермен ойдағыдай жұмысы: депозиттердің түрлері, мерзімі және артықшылықтары бойынша анықтаушылық жұмысы маңызды рөл ойнайды. Бұл кезеңде тағы маңызды рөлді жарнама және жарнамалық компанияның өндірісі атқарады және соңғысы қаржылық құралдарды аса рационалды пайдалану үшін активтер мен пассивтерді дұрыс әрі тиімді басқару және тартылатын құралдар мен салынатын құралдар арасында дисбаланстың қысқаруы банкке тәуелді.

Депозиттік саясатқалыптасуындағы  кезеңдер негізінде коммерциялық банктерде  депозиттік саясаттың қалыптасу  стратегиясы ұсынылады.

Ұсынылатын стратегия  депозиттік нарық мәселелерін зерттеунегізінде Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерге енгізу үшін жасалған. Банк «А» мысалында қарастырайық, бұл стратегия барлық банктерге қолданылыста бола алады. Стратегия негізгі үш кезеңдерде қолданылады және өзіне бірнеше блоктарды қосады.

2-кесте Депозиттік саясаттың қалыптасу стратегиясы (А банкінің мысалында) [9,101].

 

А Банкі

1. Депозиттік ісметтер нарығында А банкінің рөлі.

2. Депозиттерді тарту бойынша А банкінің негізгі мақсаттары.

3. А банкіндегі негізгі мәселелер.

4. Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуеклдердің талдау.

5. Банкке әлуетті және жеңа клиенттерді тарту мүмкіндіктерін талдау.

6. А банкінің депозиттік портфелінің қалыптасуы.

7. Қаржылық нәтижелерді талдау.

 

1) Депозиттік ісметтер нарығында Банк рөлі.

Басты әрі маңызды  мәселе болып Банк ісметтері нарығында  Банк рөлін анықтау болып табылады. Банк жуйесінде Банк қандай орынды алатынды анықтауға байланысты оған әрі қарай қойылған тапсырмалардың орындалуы тәуелді. Бұл кезеңде  бәрінен бұрын банк қарекет концепциясын жасап, өзін көрсету керек. Бәсекелестер, салымшылар және банктің қызметкерлері бұл үрдістің тікелей қатысушылары болып табылады. Яғни олардың көзқарастарын және ойлаған келешектегі мақсаттарды анықтау үшін басшылыққа алу керек.

2) Депозиттерді тарту бойынша банктің негізгі мақсаттары.

Банктің негізгі мақсаттары болып:

- халық пен кәсіпорындардан депозиттерді тарту;

- халыққа қызмет көрсету жүйесін жетілдіру;

- депозиттерді сақтандыру жүйесін жетілдіру;

- депозиттермен жұмыс істеу бойынша әріптестерге кәсіби білім беру;

- банктік технологияларды жетілдіру және т.с.с..

3) Банктегі негізгі мәселелер.

Банктерде депозиттік операциялар  жұмысы бойынша кездесетін мәселелер.

Ішкі мәселелерге:

- депозиттік операциялар бойынша тәуеклдерге;

- кадр менеджментінің жеткіліксіз дамуы;

- жарнаманың жеткіліксіз болуы.

Сыртқы мәселелерге:

- депозиттік нарықта бәсекелестің жоғары болуы;

- шетел валютасының Дипломдық айырмасының өзгеруі;

- ндірістік сектордың дамуының жеткіліксіздігі;

- халықтың әлеуметтік қорғануының жеткіліксіздігі.

4) Депозиттік операциялар бойынша бар және мүмкін болатын тәуекелдерді талдау.

Банкке депозиттік операциялар  бойынша, сондай-ақ клиенттер тобы бойынша  тәуеклдерді бағалаудың әртүрлі  әдістерін пайдалану қажет, әдістер  белгілі бір кезең ішінде рестурстардың  жалпы сомасының ауытқуын аңғаруға мүмкіндік береді.

5) Банкке жаңа клиенттерді тарту мүмкіндіктер мен әлуетті клиенттерді талдау.

Банк жеке және заңды  тұлғалар депозиттері нарығында  қандай позицияларды алатынын талдауы  қажет. Азаматтардың салымдары өзінің экономикалық табиғаты жағынан және банктің өзі мен тұтастай несиелік жүйені несиелік ресурстар қамтамасыз етуде рөлі бойынша біртекті емес. Мысалы: талап етілмелі салым ақша базасында және қолма-қолсыз төлемдік айналым шоттарында дамыса, оларды Жинақ салымдарынан ерекшелеу қажет, олардың бас функциясы болып ақшалай Жинақтарды ұйымдастыру болып табылады. Соңғысы өз кезегінде екі негізгі нысанда: Жинақ ақша салымы және Жинақ ақша сертификаты нысанында шығады.

6) Банктің депозиттік портфелінің қалыптасуы.

Банк үшін құралдарды тартудың негізгі көзі болып клиенттер депозиты табылады, олар барлық міндеттемелер сомасының үлкен бөлігін құрайды. Осыдан тыс банк қаржыландыру көздерін ұлғайту бойынша адымдар немесе амалдар жасауға борышты.

7) Қаржылық нәтижелерді талдау.

Қаржылық көрсеткіштердің есеп-қисапы негізінде мамандармен жасалады.

Осылайша, депозиттік саясаттың қалыптасу  стратегиясын таңдау және жүзеге асыру  әр банктің айрықша құзыреті болып  табылады. Бұл стратегияның әрбір  адымы өзінің ерекшеліктерін иемденеді, бұларды банк нарыққа шығарарда талдауы қажет.

Коммерциялық банктің депозиттік саясатының құрамдас бөлігі – бұл тарифтік (пайыздық) саясат, өйткені депозиттік пайыз ресурстарды тартудың тиімді құралы болып саналады.

Депозиттер бойынша пайыздар тіркелген  және қалқымалы болып жіктеледі. дік тәжірибеде пайыздық мөлшерлеменің ең тараған түрлері LIBOR, PIBOR, NIBOR және MIBOR. Бұл нарықтық конъюктура ыпалынан құрылатын базистік пайыздық мөлшерлемелер. Ең көп қолданылатын мөлшерлеме – LIBOR, өйткені ол халықаралық

Пассивті операциялар бойынша  пайыздық мөлшерлемелердің саралануы  жүргізіледі, соның ішінде халықтың төмен деңгейін әлеуметтік экономикалық қорғауды күшейту мақсатында салымшылардың  топтары бойынша сараланады.

Депозиттерге пайыздық мөлшерлемелердің қалыптасуында банк өзіне алатын тәуекел дәрежесі мен маркетинг стратегиясы және банк міндеттері маңызды рөл ойнайды. Банктер пассивтеріндегі депозиттер үлесін түсіргісі келсе, пайыздық төлемдер деңгейін түсіреді, және керісінше көлемі бойынша үлкен депозиттерді және ұзақ мерзімге тартуға мүдделі банктер клиенттерге пайыздың жоғары мөлшерлемесін ұсынады, өйткені банк ресурстарының қалыптасуындағы мерзімдік депозиттердің басымдылығы өтімділік пен төлемқабілеттіліктітиімді басқаруға мүмкіндік береді. Жинақтық пассивтерде мерзімдік депозиттердің ұсынбалы үлесін – 60% құрайды. Мерзімдік депозиттер несиелік ресурстардың болжанатын бөлігі болып табылады, бұл ұзақ мерзімге сәйкес аса жоғары пайызбен несиелендіруді жүзеге асырады.