Коммерциялық банкте депозиттік саясат қалыптасуының теориялық негіздері

Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк Басқармасының 1999жылы 20 қазанда бекітілген №293 ережеге сай несиелер мен депозиттер бойынша сыйақылар қалқымалы және тіркелген бола алады.

Тіркелген сыйақы мөлшерлемелері келісімнің мерзімінде өзгермейді.

Қалқымалы сыйақы мөлшерлемелері келісімнің кез келген уақытында онда қарастырылған шарттарына тәуелді өзгере алады.

Сыйақыны есептегенде сыйақы есептеудің келесідей әдістері пайдаланылады.

1. қарапайым әдіс – депозит бойынша негізгі қарыз сомасына сыйақы мына формуламен есептеледі:

 

                                                              (1)

 

мұндағы:

1. пайыздардың жылдық мөлшерлемесі,

16. депозит қалдығы,

14. пайыздар есептелетін кезеңдегі күндер саны;

2. күрделі әдіс – сыйақы депозиттің тек қана негізгі қарыз сомасына емес, сонымен қатароған қосылған табыстарға сыйақы есептеледі:

 

                                                                   (2)

 

мұндағы

i- пайыздардың жылдық  мөлшерлемесі;

n- айлардағы депозиттің ұзақтылығы;

p – депозиттің алғашқы  сомасы;

I – салымның барлық мерзіміндегі есептелген пайыздар сомасы.

Коммерциялық банктердің пайыздық саясаты келесі негізгі ұстанымдарда базаланады:

• белсеңді әрі икемді коммерциялық құралы ретінде сараланған және экономикалық негізделген мөлшерлемелер мен тарифтерді тиімді пайдалану арқасында нарықта бәсекеге қабілетті банктік қызметтер үшін және банк қызметі мен табыстарын әртараптандыру үшін жағдайлар жасау;
• банк үшін қолайлы жағдайларды құру арқасында сәйкес нарықтарда қаржылық жағдайды тұрақтандыру және табыстылықтың өсуін қамтамасыз ету;
• жоғары сапалы банктік өнімдер мен қызметтерге қолайлы бағалар бойынша және максималды тиімділікпен клиенттердің қажеттіліктерін толық қанағаттандыру [10].

Коммерциялық банктерде  өз қызметі үшін ресурстарды тартуда  депозит саясатын құру керек. Депозит саясаты ең алдымен мына сұрақтарға жауап беруі керек:

• Экономикалық мақсат;
• Бәсекеге төтеп беруі;
• Ішкі қайшылықтың жоқ болуы;
• Экономикалық мақсаттылық пен «Ресей Жинақ банк» ЕБ АҚ ресурсын тартуда рентабельділіктің болуы. Бұл сұрақ активті-пассивті басқарудағы жалпы тақырыпты қарастырады.

Жеке тұлғалардан депозит ресурстарын тартқан кезде олармен есеп айырысу эффектілігін қарастыру керек, яғни резервті аударым, олардың ликвидтік дәрежесін.

Депозиттер бойынша  ставкалар жүйесі нарықтық конъюктураға сәйкес келу керек. Банк, төмен  мөлшерде ставкаалатын болса, онда оған жақын бәсекелестер өздерінің клиенттерінің бір бөлігін жоғалтады.

Депозит саясатының ішкі төтеп бере алмайтын бірнеше аспектілерін қарастыруға болады. Бұл және уақытша депозит ставкаларының құрылымы, оның сомасының диффиренцациясы, басқа банкпен салыстырғанда салым түрлерімен, клиентуралық категориясының әртүрлігімен.

Депозиттік саясат  - коммерциялық банктердің нарықты  ортадасырттан қаражаттарды тарту  мақсатында және өзінің қалыптасқан депозиттік портфелін тиімді басқару үшін ұйымдастырылатын іс әрекеттердің жиынтығы.

Депозиттік саясат ғылыми негізде құрылып, тиімді жүзеге асырылатын болса, комерциялық банктердің қаржылық жағдайы да соғұрлым орнықты болады. Яғни, депозиттік саясаттың мақсаты – банк өтімділігін демей отырып табысдеңгейін арттырып, банктің қаржылық жағдайын тұрақты ету.

Коммерциялық банктердің депозит саясаттарының негізіне келсек, онда мынандай сұрақтарға тоқталу  керек:

- депозит саясатының  объектілері және субъектілері;

- оның құрылу принциптеріне

- депозит саясатының  шекараларына [10].

Коммерциялық банктің  депозит саясатының субъектілеріне банк клиентері кіреді, коммерциялық банктер және мемлекеттік мекемелер. Депозит саясатының объектілеріне  банктің тартылған қаражаттары және қосымша банк қызметтері.                                

Депозиттік саясат бірнеше  принциптерге негізделіп қарастырылады. Олар бір банккке дербес қалыптастырылады, ғылыми негізделуі тиіс, сонымен қатар жеделдігі, икемділігі және тиімді болуы негізінде құралады.

Депозиттік саясаттың  мазмұны коммерциялық банктердің депозиттік нарықтағы іс - әрекет қимылдарын түгел  қамтуы керек. Осының ең үлкен бөлігі - банк қызметкерлеріне деген тарифты  немесе бағаны белгілеу саясаты немеседепозиттік қызметтің бағасы. Депозиттік қызметтің бағасы сыйақы көрсеткіштерінде өз көрінісін табады.

Депозит саясатының жалпы  принциптері деп Ұлттық Банктің  мемлекеттік ақша–несие саясатының макроэкономикалық деңгейде жүргізілуін  айтамыз.

Оларға комплексті жақындауын, ғылыми негіздерді, эффектілікті және де банктің депозит саясатының барлық элементтерінің принциптері жатады. Комплексті жақындау теориялық негізде  ғана көрінеді.

Дипломдық жұмыстың теориялық  бөлімінің негізгі сұрағы болып, коммерциялық банктің депозит саясатының шекаралары табылады. Шекаралар классификациясы келесі белгілермен беріледі:

• Депозит нарығында сұраныс пен ұсынысқа тәуелді;
• Банктердің лимиттерімен және нормативтер әрекеті бойынша;
• Депозит қатынастарының субъектілеріне байланысты;
• Географиялық принципіне байланысты;
• Тартылған қаражаттардың құрылымына және көлеміне байланысты;
• Шекара классификациясы кеңейтілген түрі суретте көрсетілген.

Банктің депозит саясатын қарастырғанда, депозит саясатының мақсаты төмен бағамен көп ақша қаражаттарын тарту.

Бұл саясат келесілерді шешеді:

• Банктің пайда табуын депозиттік операция жүргізу әрекеті немесе болашақта пайда шартын құру;
• Банк ликвидін жеткілікті деңгейде ұстау;
• Депозит субъектілерінің диверсификациясын қамтамасыз ету;
• Депозит операциясымен қарыз беру операциясы арасындағы қарым-қатынас;
• Депозит шотындағы бос қаражаттарды азайту;
• Пайыз саясатын жүргізу;
• Тартылған қаражаттар бойынша пайыз шығындарын азайту жолдарын іздестіру;
• Клиенттерге қызмет көрсету мәдениетін және сапасын жақсарту.

Берілген механизм эффектілігін функционалдығын банктің  депозит саясаты жүргізу процесінде көптеген мақсаттарды орындауға болады.

Коммерциялық банктің  депозит саясатын құрғанда әр этап өзара тығыз байланысты, өйткені  олар оптималды депозит саясатын құруда міндетті болып табылады, яғни дұрыс саясат ұйымдастыруда.

Банктің депозит саясатының механизімін құру процесінде, банктің  әртүрлі құрылымының бөлімшелері  қатысады. Оны 1 нұсқадан көруге болады.

Берілген сұрақ мазмұны  банк ликвидтігін анықтаушы негізгі  фактор болады, ол депозит базасының сапасы. Депозит базасының критерилеріне оның тұрақтылығы жатады. Неғұрлым банк депозит бөлімі тұрақты, соғұрлым банк ликвиді жоғары. Депозит бөлімінің тұрақтылығының жоғарлауы банктің ликвид активіне сұранысты азайтады.

Әртүрлі депозит түрлеріне шетелдік зерттеудегі талдау жүргізуде талап еткенге дейінгі депозиттер жоғары тұрақтылыққа ие. Бұл депозит түрі пайыз мөлшерлемесінің деңгейіне байланысты емес.

Оның сол немесе басқа  банкке қатысы келесі факторлармен байланысты: қызмет көрсету сапасы, банктің Базисділігі, қызмет көрсетудің әртүрлігі.

Практикалық талдауда коммерциялық банк депозит саясатының объективті және субъективті проблемаларының  санымен байланысты, қиында және еңбектік процес ретінде құрылуын куәландырады.

Субъективті проблемаларға жататындар:

• Қызмет масштабы;
• Клиент қаражатын тартуда банк басқарудың қызығушылығының жоқтығы;
• Орта және жоғары сапалы менеджмет деңгейінің жетіспеуі;
• Депозит саясатын жүргізуде ғылыми-зерттеу концепциясының жоқтығы;
• Депозит процесін ұйымдастырудағы жетіспеушілік;
• Объективті факторларға:
• Мемлекеттің коммерциялық банктерге тікелей және жанама әсер етуі;
• Макроэкономикалық әсер етуі;
• Банкаралық конкуреция;
• Қазақстанда қаржалақ және ақша нарығының жағдайы.

Жоғарыда айтылғандардың бәрі депозит саясатын құруда пайыз саясатымен байланысты деп айтуға болмайды.

Мемлекеттік реттеу кезінде  пайыз нормасы заңнама жүзінде  белгіленеді, ал қазір банктер өз бетінше пайыз ставкасын қояды. Жеке депозит шоттарына қарай  пайда көлемі, салым мерзімі, сомма, көлем анықталады [11].

Банктердің депозиттік саясатын қалыптастыруға әсерін тигізетін  микроэкономикалық факторларға  мыналар жатады: коммерциялық банктердің нарықты ортадағы репутациясы; коммерциялық банктердің клиентуралық нарықтағы  экспансиондық іс – қимыл әрекеті; коммерциялық банктердің маркетингтік қызметтерінің тиімділігі, яғни клиентуралық нарықта өз қызметтерін жария ете білі, бұқаралық ақпарат құралдарының барлық түрін пайдалану; сырттан тартылған қаражаттарға, әсіресе депозиттерге дұрыс бағабелгілеу, яғни депозиттерді тартумен байланысты шығындарды мейлінше азайту жолдарын қарастыру, себебі бұл шығындар банктің қаржылық жағдайына тікелей ықпал етеді;  коммерциялық банктердің менеджментінің сапасы, яғни банк  қызметкерінің кәсіби деңгейі мен мәдениетінің жоғары болуы;  коммерциялық банктердің меншікті капиталының жеткіліктілігі.

Депозит бойынша пайыз  төлеу - операциялық шығын негізгі  бөлігі. Сондықтан банк бір жағынан, жоғары пайыз ставкасына қызығушылық  танытпайды, екіншіден, клиенттерге  ұтымды пайыз ставкасын ұстап  отырады. Ірі мөлшерде және ұзақ мерзімде депозит тартуда коммерциялық банктер клиенттерге жоғары пайыз ставкасын ұсынады.

Коммерциялық банктің  пайыз саясаты бағыты ол есеп айырысу, барлық ресурстар бағасын талдауы  және депозит операциясы.

Ол үшін қажет:

• Орташа пайыз белгілеу;
• Пайыз ставкасының динамикасын зерттеу;
• Инфляция жағдайында ресурстың нақты құнын есептеу;
• Пайыз шығынын өзгеруін есептеу;
• Пайыз аудару келесі әдістермен жүргізіледі:
• Жай пайыз;
• Күрделі пайыз;
• Ағымды пайыз;
• Фиксалданған пайыз.

Сонымен бірге уақытына байланысты пайыз ставкасы прогрессивті өсу ставкасы қолданылады.

Мұндай пайданы бөлу реті инфляция кезінде салымды сақтайды. Коммерциялық банк пайыз саясаты  оның қызметін коммерциялауда, мынаны орындау керек:

• Пайда табуды ойластыру;
• Депозит бойынша пайыз ставкасын реттеу;
• Депозит операциясы арасында қарым-қатынасты қамтамасыз ету;
• Баланс ликвидін қолдау;
• Пайыз тәуекелін минималдау [11].

Берілген сұрақты қарастырып болғаннан кейін, пайыз пайыз  саясатының коммерциялық банк депозит  саясатының ажырамас бөлігі екенін көреміз.

Қорыта келгенде, келесі принциптерді ұстау, банктің пайыз  саясатын базалауы керек. Оның ішінде бірінші, сақтау мерзіміне байланысты пайызды дифференциалдануы, салымшылардың  салымын сақтау. Эффектілік депозиті және пайыз саясаты құрылуына барлық қызмет сәйкестігі қажет.

Клиенттерге көрсетілетін қызметтердің сандық мөлшеріне байланысты депозиттерге баға белгілеу. Депозиттердің бағасын анықтаудағы ең бір тиімді әдістерінінің бірі - әрбір клиентке көрсетілетін қызметтердің көлемі менсапасына сәйкес оларға деген бағаны белгілеу.

Банктің екі немесе одан да көпқызметін сатып алатын клиенттер  үшін төменгі тариф мөлшерлемесін  тағайындайды немесе басқа клиенттермен салыстырғанда төлемін кешіктіріп жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Оның себебі, клиент банктің көп қызметтерімен пайдаланған сайын, сол банкке тәуелді болады.

Банктер депозиттерге тиімді баға қалыптастыра отырып өзінің әрбір  қызмет түрі бойынша клиенттер тобын  құрады. Депозиттердің бағасының  өзгеруі тек депозиттік және несиелік пайыз мөлшерлемелері айырмасын Ұлғайтып қанақоймайды, сонымен қатар банктің даму стратегиясын және болашақтағы пайдасын анықтайды.

 Мынаны айта кеткен  жөн, депозиттік пайыз мөлшерлемесі  мен несиелік пайыз мөлшерлемесінің  айырмасы аз болған сайын банк  депозиттердің бағасының өзгеруіне өте сезімтал болып келеді. Тиімді депозиттік саясат қалыптастыру барысында депозит үшін тағайындалатын бағаны тек клиенттерді тарту немесе бәсекелестермен күресу үшін қолданып қоймай, банктің табыстылығын сақтап, көбейте түсетіндей етіп белгілеу  қажет.