Менеджмент тиімділігінің теориялық және әдістемелік негіздері

3. Әлеуметтік көрсеткіштер, соның ішінде:

• қызметкерлердің еңбекке қатынасы;
• қызметкерлердің біліктілігі, жауапкершілігі мен еңбегіне сыйақы төлеудың шекті қатынасы;
• директораттың әлеуметтік адекватгылығы (кәсіби дайындығы, шыншылдығы, міндеттемелерге сенімділігі, келісімшарттар дайындығы);
• әлеуметтік мәселелерді шешу дәрежесі.
• Қай уақытта банктік менеджмент сапасыз болып табылса, оның арты банктік дағдарысқа ұласып, банктің зиян шегуіне, клиенттердің кетуіне әкеліп соғады. Мұндай менеджментті «мисменеджмент» немесе «нашар менеджмент» деп атайды. Мисменеджмент бұл кемшіліктері көп және заң бұзатын қызметкерлері бар және оларға бақылаудың болмауымен сипатталатын менеджменттің түрі. Мисменеджмент көп жағдайларда банктік менеджменттің бірқатар мектептерінің өкілдерінің басты көңіл аударатын объектісі ретінде қызмет етеді. Экономикадағы қаржы дағдарысы жағдайында мисменеджмент банктің дағдарысын одан әрі өршітіп, банктің құлдырауына тікелей себепкер болады.

Мисменеджменттің  мынадай түрлері болады:

- техникалық мисменеджмент;

- косметикалық менеджмент;

- дағдарыстық (авантюралық) менеджмент; Техникалық мисменеджмент мынадай жағдайлардан байқалады;

- банк жаңадан қүрылған, яғни енді ғана үйымдастырлыған және агрессивтік саясат жүргізуі мүмкін, сонымен қатар оның жетекшісінің тәжірибесі жеткіліксіз;

- банк иелері және жетекшілері ауысады және ол оның саяса-тының өзгерісіне әкеледі;

- бұрыннан банк жақсы басқарылып келгенмен, кейбір себеп-терге байланысты банктің жетекшілері нарықтағы мүмкін болатын коньюнктуралық өзгерістерді алдын ала көре білмейді.

Техникалық мисменеджмент бұл банктің дүрыс саясат жүргізбеуімен, ішкі бақылау және аудиттің жеткіліксіздігімен, жоспарлаудың әлсіздігмен және қызметкерлердің біліксіздігімен сипатталады. Техникалық мисменеджменттің теріс салдары болғанымен ол заңға сәйкес жүзеге асырыла береді, бірақ ондай менед-жмент банк үшін қауіпті немесе тәуекелді болуы мүмкін [31].

Косметикалық  менеджментте клиенттер тарапынан сенімді жоғалтпау және колайсыз жағдайдан шығару жолын іздестіру және уакыт үту мақсатында банк өзінің кызметіне байланысты орын алған өткен және ағымдағы зияндарын жасырады. Косметикалық мисменеджментің мақсаты — есептік қүжаттарды банк қызметінің бірқатар көрсеткіштерін өзгеріссіз беру арқылы банкте қалыпты жағдайдың барлығын көрсету. Мұндай жасыруларды күмәнді және үмітсіз активтерге қарсы резервтерді азайту, активтерді қайта ба-ғалау максатында банк активтерінің жіктелімі бойынша есеп берулерде пайдаланады. Косметикалық мисменеджмент бұл өзінше тәуекелді күшейтпейді, бірақ онымен күресу шараларын азайтады. Ол сонымен катар банк клиенттері мен серіктестері үшін өте қауіпті жағдай туғызады.

Дағдарыстық менеджмент - бұл косметикалық мисменеджменттің банктің негізгі көрсеткіштерін жасыра алмай қалу жағдайына байланысты туындайтын менеджменттүрі. Мұндай менеджменттің мақсаты банктің қысқа мерзім ішінде өзінің жағдайын түзетуді көздейді. Мисменеджмент клиенттермен келісім бойынша нарык-тық мөлшерлемеден жоғары пайызбен депозит тартып, келісім-шарт бүзған қарыз алушылардан жоғары пайыз алу, салым иелеріне қаражаттарын қайтаруды кейінге калдыру, валюта, бағалы қағаз, жер немесе жылжымайтын мүліктермен байланысты алыпсатар-лық операцияларды бірден өсіру сияқты шараларды қамтиды.

Шын мәнісінде  техникалық, косметикалық және дағдарыстық мисменеджмент қоғам үшін қауіпті, серіктестер мен клиенттерге, салымшыларға зиян әкелуі мүмкін болғанымен олардың көздеген мақсаттары бір болып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Қазақстан Ұлттық Банкінің менеджмент тиімділігін арттыру жолдары

 

3.1 Ұлттық Банктегі менеджмент тиімділігін бағалаудың оңтайлы әдістемесі

 

Банктің тиімділігі ұйым қызметінің қорытынды нәтижелерімен тығыз байланысты. Ұйымдағы менеджмент тиімділігін, яғни жұмыс нәтижелігін анықтау үшін базалық негіз ретінде финдік мамандар тобымен «Нәтижелер бойынша басқару» еңбегінде жазылған және олармен жасап шығарылған «дамудың қажеттілігін бағалау» әдістемесі оңтайлы болып табылады. Нақтылап айтсақ, бұл әдістемеден зерттелініп отырған ұйым үшін белгілі бір фактордың маңыздылығы (қажеттілігі) және сол фактордың компаниядағы нақты жағдайы арасындағы салыстырудың нәтижесінде дамудың қажетті жағдайына жету идеясы алынған. Факторлар болса, жоғары білімі бар мамандармен, яғни басқарудың әртүрлі деңгей басшыларымен оның маңыздылығын бағалау арқылы зерттелініп отырған әлеуметтік-техникалық үлгісінің факторлары қарастырылған, яғни адамдарды басқару және өндірісті басқару факторлары.

Компанияның әлеуметтік-техникалық үлгі жүйесі компанияның әлеуметтік жүйесі мен техникалық жүйесі арасындағы қарым-қатынастың тиімділігін арттыру бірқатар қиындықтарға толы және қымбат болып келеді. Өйткені, бұл үлгі жалпылама ірі (радикалды) өзгерістерді талап етеді, бірақ қазіргі әлеуметтік бағыттағы нарықтық экономика жағдайында компаниялар тиімді қызмет жасауы үшін бұл үлгіні қолдануы қажет.

Әлеуметтік-техникалық үлгі бойынша әлеуметтік тұрғыдан адам ресурстарын басқару жүйесі қарастырылады: ұйымдастырушылық міндеттер, кадрлық саясат, шешімдерді қабылдау проблемасы, бақылау, коммуникациялар, мотивация (уәждеме), ұйымдастырушылық мәдениет.

Ал техникалық тұрғыдан компанияның жалпы өндірістік жүйесі қарастырылады: жоспарлау, мақсат қою, технологиялық саясат, жаңалықтарды енгізу, маркетинг, жарнама, өнімдерді өткізу, қызметтерді көрсету.

Жұмыс орнында еңбектің сапасын және ұйымдастырушылық тиімділікті  арттыруға ұмтылған басқарушылар ғана, жұмысты жақсартудың әлеумкттік-техникалық үлгісін қолдайды [32].

Ұлттық валютаның ішкі тұрақтылығы инфляция қарқынының төмен  болуының сақталуымен, ал сыртқы тұрақтылық – айырбас бағамының тұрақтылығымен сипатталады. Инфляцияның төмендеуі  макроэкономикалық тұрақтылыққа қол  жеткізеді және сол арқылы экономикалық өсуге жағдай жасайды. Айырбас бағамының тұрақтылығы инфляциялық күтулерге және ішкі қаржы рыноктарының тұрақтылығына оң ықпалын тигізеді. Экономикда ақша ұсынысының сұраныстан едәуір артуы бағалардың өсуіне, яғни инфляцияны тездетуге әсер тигізеді. Сондықтан Ұлттық Банк ақша-кредит саясатының құралдарын  пайдалана отырып экономикаға ақшаның түсуін реттейді. Мысалы, ақша шамадан тыс көп түскен кезеңдерде Ұлттық Банк портфеліндегі мемлекеттік бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып, ақша ұсынысын азайтады. Ақша жетіліксіз көлемде түскен кезеңдерде қайталама рынокта айналыста жүрген мемлекеттік бағалы қағаздардың бір бөлігін сатып алып, ақша ұсынысын ұлғайтады. Ақша-кредит саясатының негізгі құралдары ашық рынок операциялары – бағалы қағаздарды сату және сатып алу болып табылады. Олар ең алдымен қысқа мерзімді ноттар шығару және өтеу арқылы жүргізіледі. Сонымен бірге, Ұлттық Банк векселдері қайта есептеу арқылы банктердің ресми мөлшерлерін реттеуді және қайта қаржыландыруды, банктердің қысқа мерзімді өтімділігін  қолдау үшін банктерге қысқа мерзімді кредиттер (күндізгі және овернайт) беруді жүзеге асырады. Соңғы уақытта банк секторының нығаюына байланысты, екінші деңгейдегі банктерге кредиттер сирек берілетін болды. Қайта қаржыландыр ставкасы негізінен индикативтік сипатта болады және Ұлттық Банктің қысқы мерзімді инфляция күтулерін көрсетеді. Банк жүйесінің өтімділікті реттеудің қосымша құралы тікелей және кері операцияларын жүргізу болып табылады. Болашақта бұл операциялар банк жүйесінің өтімділігіне ықпал ететін негізгі құралдар болатыны күтілуде.       «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Заңға енгізілген 1 қаңтардан бастап күшіне енетін соңғы өзгерістерге сәйкес, Ұлттық Банктің негізгі мақсаты бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан алдағы уақытта Ұлттық Банк инфляция бойынша бағдарларды ғана белгілейтін болды. Тиісінше, Ұлттық Банк теңгенің айырбас бағамы бойынша бағдарларды белгілемейді және ішкі валюта рыногында теңгенің айырбас бағамының алыпсатарлық секірістерінің алдын алу қажет болғанда ғана барынша аз қатысатыны болмаса, оны қалыптастыруға қатыспайды. Теңгенің айырбас бағамының өзгеру қарқыны төмен және тұрақты болуы экономикадағы жағдайдың тәуір екендігін көрсетеді. Осы орайда таяу перспективаға Г.А. Марченконың сөзіне сүйенсек: «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» Заңға енгізілген өзгерісткрге сәйкес Ұлттық Банктің негізгі мақсаты – осы жылдан бастап Қазақстан Республикасында бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болды. Ұлттық Банк сыртқы рынокта қазақстандық тауарлардың баға бәсекелестігі қабілетін қолдау үшін теңгенің өзгермелі айырбас бағамының режимін сақтау ниетінде, ол ақшаға сұраныс пен ұсыныстарға байланысты бағамның өзгеруіне негіз болады. Тиісінше, Ұлттық Банк теңгенің айырбас бағамы бойынша бағдарларды белгілемейді және ішкі валюта рыногында теңгенің айырбас бағамының алыпсатарлық секірістерінің алдын алу қажет болғанда ғана барынша аз қатысатыны болмаса, оны қалыптастыруға араласпайды». Соңғы жылдары экономиканы комплексті реформалау арқасында Қазақстанның қаржы секторы ТМД елдерінің қаржы жүйесінің ішіндегі жоғары дамыған және ашық болып табылады. Қазіргі кезде қаржы секторын дамыту концепциясы жүзеге асырылып келеді.Оның мақсаты әлемдік, сонымен қатар ЕС стандарттарын енгізу. Сонымен қатар тәуелсіз және тиімді қаржылық қадағалау жүйесі жүзеге асырылуда, ТМД елдерінің арасында жалғыз Орталық Банк жасалған. Оның жұмысы Орталық Банктің классикалық қызметтеріне бағытталған. Орталық Банктің негізгі мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету.Оған жету үшін Орталық Банк келесі мәселелерді шешеді: мемлекеттің ақша-несие саясатын дайындау және жүргізу, валюталық реттеу мен бақылау жасау, төлем жүйесінің жұмысын жасауын қамтамасыз ету,  тұрақты қаржы жүйесін қамтамасыз етуге жағдай жасау. Орталық Банктің негізгі мақсатарының ішінде ақша-несие саясатын халықаралық стандартарға жақындату қарастырылған, бұл үшін Орталық Банк нарықтық пайыз мөлшерлемесін қадағалап отырады. Ақша-несие саясатының операциялық негізді жетілдіру жұмыстары және ақша-несие саясатының тәсілдері мен құралдарын оптималдау, трансмиссиондық механизм моделін құрастыру және инфляциялық таргеттау принципіне өтуге дайындақты жалғастырады. Келер жылдары экономика қызып кету қаупі , мемлекеттік бюджет шығындарының өсуі ақша-несие саясатының қатандауына әкелуі мүмкін. Ақша-несие саясатының бсқа негізгі мақсаты капитал қозғалысымен бацланысты тәуекелді реттеуді жаңадан қарауы мен 2007ж 1 қаңтарынан бастап валюталық режимнің толық либерализациясына жету болып келеді. Валюталық режимін либерализациясын реттеудің негізгі мақсаты 2007ж бастап валюталық операцияларды жүргізуге шек қою мен ұлттық валютаның толық конвертациялану принципіне көшу үшін жағдай жасау.Бұл үшін келесі жұмыстарды жасау қажет.Біріншіден, валюталық операцияларды жүргізу барысында тәуекелді хеджирлау құралдарын қолдану үшін жағдай жасау. Екіншіден, ақша-несие саясатының мақсаттары мен сыртқы шоктарды реттеу үшін шетел валютасына сұраныс пен ұсынысты реттеу құралдарын жақсарту. Үшіншіден, реттеудің халықаралық принцптері мен қаржылық мекемелердің валюталық операцияларын қадағалауды қамтамасыз ету. Орталық Банк “қалқып жүретін айырбас бағамы’’ саясатын жалғастырады.Валюта бағамының қысқа мерзімді және спекулятивті тербелістерін женілдету мақсатында ғана валюта бағамының қалыптасуына әсер етеді. Орталық Банк интегралды қоғамдастықтар шегінде, ЕврАзЭС пен ТМД сияқты, төлем жүйесі мен басқа қаржылық интеграциялау бағытында жұмыстарын жалғастырады, сонымен қатар Бірыңғай Экономикалық Кеңістікті қалыптастыру мақсатында мемлекет және ведомствоаралық топтардың жұмысына араласуды ойлайды [33].

Банк кызметінін стратегиялық менеджмент процесінде кұрамдас бөлігінің  мәні стратегиялық жобалау болып  табылады. Оның нәтижесі ұзак мерзімді мақсаттар мен мерзімді кызметте жобалау жоспары өндеуде ұсыныстарды дайындау болып табылады, олардың жетістігіне бағытталған.

Өз-өзінен стратегиялык жобалау банктің сәтті болуын қамтамасыз етпейді. Типті стратегияны  керемет өндеп жасаса да, банк ұйымдастыру, бақылау, есептеу нәтижесінде келепсіздіктерге ұшырауы мүмкін.

Жобалау көп жағдайда басшылардың қабылдаған шешіміне хабардың сенімді болмағандығына байланысты кауіп-қатерден ішкі және сыртқы талаптар бойынша сақтап қалуы әбден кызмет жасайды, сонымен қатар банктің  жоғарғы дайындығы нарықтық жағдай әзіерісіне әкеледі. Стратегиялық дамуына мерзімді жоспарлар өңделіп жасалынады, стратегиялық өзгеруге бағытталған, нарық жағдайында тұрақты өзгерістерге әкелетін. Мұндай өзгерістер менеджерлер тапсырмасымен анықталады.

Ереже бойынша банктік  стратегиялық жоспарда көрсетіледі:

- бастапқы шарт және қоршаған орта бағасы банкке әрекет етуді қажет ететін;

- нарықтык приоритет, сол арқылы шикізаттарды бөлу;

- банктіңк күшті және әлсіз жағының бағасы, мүмкіндіктер мен қатерлер;

- стратегияны түзету нарықтық мүмкіндіктер мақсатында;

- стратегиялык іс әрекеттерде уақытты тандау;

- күтілген жоспарға қойылатып талаптардың көптеп болуы.

Стратегиялык жоспардың принциптік талабы-банкпен оның мақсаты тура сәйкес келуі. Мұнсыз ұйымның дамуы бағдарламалық арызда бекуі мүмкін емес [34].

Жоспар мүмкіндіктер мен ресурстармен бірлесіп сәйкестелуі  қажет, дұрыс бағаланбаса банк мүмкіндіктері  артынан салдарының қатерлі болуына, банк қорының дұрыс   емес   орналасуына,   активтік   операцияның тоқтатылуы мен клиенттерді жоғалтуға және табыстың төмеңдеуіне алып келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8-сурет – «Ұлттық Банк Алматы қалалық филиалының стратегиялық жоспарға койылатын талабы»

 

Стратегиялық банктік  жоспардың маңызды талабы болып  оның құрылымдық жоспар бөлігінің ішкі сәйкестігі табылады. Бұл барлық ұйымдастырылған  банк бірлігінің координациясын корпоративті мақсаттарға жетуге камтамасыз етеді.

Объективті бағасыз жоспардың стратегиялық жағдайы дезориентирлі болады, яғни мүмкіндіктерімен кауіпі, бәсекелестердің мықты және әлсіз жақтары дұрыс бағаланбайды, инвестициялау приоритеті желінеді, дұрыс жолға қойылмайды т.б.

Стратегиялық жоспарда қарастырылатын іс шаралар олардың іске асуы мерзімі мен салдары қарастырылады.

Стратегиялық жоспардың  компоненттері болып  мыналар  табылады: тапсырма, мақсаты, нарықтық жағдай диагнозы, факторлар бағасы, банктің стратегиясына әсер ететін қатер мен мүмкіндіктер бағасы, шаруашылық портфелінің даму страгегиясы,  факторларды  реттеудегі  стратегиялық өзгерістер, каржы нәтіжесінің бағасы.

Банк тапсырмасы бірінші  кезенде анықталып маркетингтік іс-шаралармен қамтамасыз етіледі. Ол банктің кайда ұмтылатындығын анықтайды  және ұйымдасқан бөлімдер деңгейін қамтиды. Мақсаттар алға қойған тапсырмаларды шешумен және ңақтылыкпен, өлшемімен сипатталады. Мақсаттар баланстық статьямен анықталымады, кейбір есептік көрсеткіштермен (Мысалға: RОІ-инвестиция рентабелділігі, RОА - актив рентабелділігі) және нақты көрсеткіштер бойынша яғни, көлемі, тиімділігі және сапасы бойынша аныкталынады [35].

Нарықтық жағдай диагнозы. Ол банк кызметінің тұтастай және жеке сегментінде көрініс береді. Факторлар бағасы банктік стратегиясына әсер ететің жоспарда банктің мықты және әлсіз жақтары объективті бағалануы қажет (әлсіз күші туралы айтқанда бәсекелестердің салыстыру базасын білу керек).

Реттеу факторындағы стратегиялық өзгерістер. Нарық талаптары өте жиі ауысып отырады. Жоспардың даму жолында арнайы бағларламалар өз тапсырмаларын, нақты іс-шараларың өндеп отырады.

Қаржы нәтижесінің бағасы. Бұл   банк   қызметінің   бір   жылғы   мүмкіндігі   бағалау   бағасымен көрсетілетін. Стратегиялық жоспар әрбір ұйымдасқан банк деңгейінде бөлшектенеді. Жоспарлардың 3 деңгейі бар:

              -   корпоративті деңгей.

    -   бөлікке бөлу деңгейі

        -   нарыктық агмент деңгейі.

Стратегиялы жоспардың жіберу нүктесі болып нарықтық сегмент ерекшіліктері қызмет етеді. Бірақ та барлық деңгейлері тығыз қарым-қатынаста болады, егер бір өзгеріс болса ол әрқайсысында өз әсерін тигізеді.

Бірінші және нақты шешім болып оның қызмет ету себебі, оның мақсаты болып белгіленеді. Мақсаттар осы миссияны қамтамасыз ету үшін өнделеді. Сәйкес келетін миссия мәнін қарастырамыз, олар ұйым қызметкерлеріне нақты жәтіс тиімді көрінеді. Осы негізде өнделген мақсаттар критерий сапасы ретінде басқару шешімін қабылдау процесінде көрінеді.

Мақсаттар нақты және өлшеуге болатындай болу керек. Өз мақсатьн нақты өлшеу формасында көрсету  басшылық нақты база кұруына есеп беру мен жұмыстың бағасын беруі 6олып табылады. Мақсаттар дұрыс жүйеленсе, басшылар ұйымдастыруда, барлық хабарлармен хабардар етсе, стратегиялық басқару процесінде маңызды бөлікті аткарады.