Менеджмент тиімділігінің теориялық және әдістемелік негіздері

Басқару үздіксіз болуы керек. Бұл пайда болатын проблемаларды өз уақытында анықтауға және шешуге сәйкесінше ұйымның жеке элементтерінің орталықтандырылған реттеу мен өзіндік реттеудің оптималды сәйкестігін талап ететін ұйымның тұрақты дамуы мен қызмет етуін қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Басқарудың өзі адамдармен жүзеге асыралатындықтан, ол жұмысшылардың жеке ерекшеліктері мен психологиясын есепке алу қағидасын және жеке аралық қатынастармен топтық тәртіпті заңдылықтарын ұстанусыз мүмкін емес. Бұл ұйымдағы дұрыс моральді психологиялық климатты және дұрыс ойластырылған шешімдерді қабылдауды қамтамасыз етеді. Менеджментте басты нәрсе, кез-келген адамдық қарым-қатынастарға жарайтын баршаға ортақ басқару принциптерін іс жүзінде бөлу, анықтау және қолдану болып табылады .

 

2. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қазіргі кезеңдегі сипаттамасы және даму деңгейі

 

2.1 Ұлттық Банк қызметінің тиімділігін бағалау

 

Қазақстанның Ұлттық Банкi мемлекеттiк мекеменiң ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып  табылады, өзiнiң дербес балансы бар, өзiнiң филиалдарымен, өкiлдiктерiмен және ұйымдарымен бiрлесiп тiкелей бағыну схемасындағы бiртұтас орталықтандырылған құрылымды құрайды.                                                   

Қазақстанның Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының заңнама актiлерiне сәйкес Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде өздерi болатын елдiң заңдарын ескере отырып филиалдары мен өкiлдiктерiн аша алады.                       

   Қазақстанның  Ұлттық Банкi өз қызметiн Қазақстан  Республикасының Үкiметiмен үйлестiредi және онымен тұрақты консультациялар өткiзiп отырады.

Қазақстанның Ұлттық Банкi Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi Даму стратегиясын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң  экономикалық саясатын ескерiп отырады және егер ол өзiнiң негiзгi функцияларын орындауы мен ақша-кредит саясатын жүзеге асыруына қайшы келмейтiн болса, оны жүзеге асыруға жәрдемдеседi.

Қазақстан Республикасының  Үкiметi Қазақстан Ұлттық Банкiнiң  мiндеттемелерi бойынша жауапкершiлiк  атқармайды, сол сияқты Қазақстанның Ұлттық Банкi де мұндай жауапкершiлiк алған кезде болмаса, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң мiндеттемелерi бойынша жауапкершiлiк атқармайды.

Қазақстан Республикасының  мемлекеттiк билiк органдары Қазақстан  Ұлттық Банкiнiң, оның филиалдарының, өкiлдiктерiнiң және ұйымдарының заңнамамен бекiтiлген өкiлеттiктерiн жүзеге асыру жөнiндегi қызметiне араласуға құқылы емес.

Қазақстанның Ұлттық Банкi Қазақстан Республикасының  заңдары негiзiнде және оларды орындау  үшiн өз құзыретiне жататын мәселелер бойынша Қазақстан Республикасының аумағындағы барлық банктердiң, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың және олардың клиенттерiнiң, басқа да заңды және жеке тұлғалардың орындауы үшiн мiндеттi нормативтiк құқықтық актiлер шығарады.

 Қазақстан Ұлттық Банкiнiң негiзгі мақсаты - Қазақстан Республикасында бағалардың тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.

Қазақстанның Ұлттық Банкiне  мақсатын орындау барысында  мынадай мiндеттер жүктеледi:

1. мемлекеттiң ақша-кредит  саясатын әзiрлеу және жүргiзу;

2. төлем жүйелерiнiң  жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету; 

3. валюталық реттеудi  және валюталық бақылауды жүзеге  асыру; 

4. қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын  қамтамасыз етуге жәрдемдесу.

 Қазақстанның Ұлттық  Банкi өзiне жүктелген мiндеттерге сәйкес мынадай негiзгi функцияларды атқарады:

1. Қазақстан Республикасында мемлекеттiк ақша-кредит саясатын жүргізу;

2. Қазақстан Республикасының аумағында банкноттар мен монеталардың эмиссиясын жүзеге асыру;

3. Банктердiң банк функциясын жүзеге асыру;

4. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң банк, қаржы жөнiндегi кеңесшiсi және агентi функцияларын және Үкiмет пен басқа да мемлекеттiк органдарға, олармен келiсе отырып өзге де қызмет көрсетудi жүзеге асыру;

5. Төлем жүйелерiнiң жұмысын ұйымдастыру;

6. Қазақстан Республикасында валюталық реттеудi және валюталық бақылауды жүзеге асыру;

7. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң алтын-валюта активтерiн басқару;

8. Қаржы ұйымдарының қызметiн бақылау мен қадағалауды жүзеге асыру, сондай-ақ Қазақстан Ұлттық Банкiнiң құзыретiне жатқызылған мәселелер бойынша олардың қызметiн реттеу.

       Валюталық реттеу және валюталық бақылауды жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасында валюталық құндылықтардың айналысы тәртібін белгілейді; резиденттердің және резидент еместердің Қазақстан Республикасында валюталық операциялар жүргізу ережелерін белгілейді;резиденттердің репатриация талаптарын орындауын қамтамасыз ету мақсатында резиденттердің экспорт пен импорт бойынша мәмілелер паспорттарын ресімдеуінің бірыңғай ережелері мен шарттарын және экспорт-импорт валюталық бақылауын жүзеге асырудың тәртібін, сондай-ақ мәміле сомасы асып кеткен жағдайда, мәміле паспортын ресімдеу қажет етілетін сол сомаға қатысты шекті мәнін белгілейді; валюталық құндылықтарды Қазақстан Республикасына әкелу және Қазақстан Республикасынан әкету және жіберу тәртібін белгілейді; валюталық реттеу және бақылау мәселелері бойынша есептілікті және мәліметтерді ұсыну тәртібін, нысандарын және мерзімдерін белгілейді; шетелдік валютамен айырбас операцияларын ұйымдастыру жөніндегі қызметті лицензиялау тәртібін белгілейді және оған лицензия береді; Қазақстан Республикасының валюталық заңнамасына сәйкес айырбастау пункттерін тіркеу тәртібін белгілейді және тіркеу куәліктерін береді, сондай-ақ олардың қолданылуын тоқтата тұрады; шетелдік валютамен айырбас операцияларын ұйымдастыру жөніндегі қызметті жүзеге асыру тәртібін және жүзеге асыруға қойылатын біліктілік талаптарын белгілейді; валюталық операциялар туралы, Қазақстан Республикасы резиденттерінің шетелдік банктерде ашқан шоттары туралы тіркеуді және хабарлама беруді жүзеге асырудың тәртібін белгілейді, сондай-ақ тіркеу куәліктері мен хабарлама туралы куәліктерін береді;айырбастау пункттері арқылы жүргізілетін операциялар бойынша шетелдік валютаның сатып алу бағамының теңгеге сату бағамынан ауытқу шегін белгілеу тәртібін айқындайды және олардың орындалуына бақылауды жүзеге асырады; арнайы валюта режимі шеңберінде валюталық операциялар жүргізуге арнайы рұқсат береді; мемлекеттік органдармен келісім бойынша олардың құзыретіне сәйкес Қазақстан Республикасындағы резиденттер мен резидент еместер орындауға міндетті валюталық операциялар бойынша есепке алудың және есептіліктің тәртібі мен нысандарын белгілейді; Қазақстан Республикасының аумағында қызметін жүзеге асыратын резидент еместердің валюталық операцияларының мониторингін (валюталық мониторингті) жүзеге асырады; валюталық заңнаманы сақтау мәселелері бойынша тексеруді жүзеге асырады; банктер мен өзге тұлғалардың Қазақстан Республикасының банктік және валюталық заңнамасын бұзу фактілері анықталған жағдайда Қазақстан Республикасының банктік және валюталық заңнамасында көзделген санкцияларды қолданады; Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген валюталық реттеу және валюталық бақылау саласында өзге де функцияларды орындайды.

Қазақстан Республикасында  валюталық реттеу бірнеше бағыттар бойынша жүзеге асады. Солардың бірі экспорттық-импорттық валюталық  бақылау арқылы. Экспорттық-импорттық  валюталық бақылау саласында қызмет 2010 жылы экспорттық-импорттық валюталық бақылаудың түрлендірілген  нұсқасын одан әрі іске асыруға бағытталған.

Экспорттық-импорттық  валюталық бақылау осы схемасында сыртқы сауда мәмілелерінің паспорттарын жасау рәсімі жеңілдетілді, артық  әкімшілік кедергілер және сөзбұйдалық  ауыртпалық элементтері алынып тасталды. Мәміле паспортын қызмет көрсететін банкке өтініш жасаған кезде экспортерлер немесе импортерлер ресімдейді және мәміле паспортын ресімдеу жөніндегі міндеттемелер сыртқы сауда операцияларын жүргізу үшін ешқандай қосымша талаптар және шарттар жасамайды.

Жүйені жеңілдету тиісті мемлекеттік органдардың құзыреті шегінде Ұлттық Банк, салық және кеден органдары тарапынан неғұрлым тығыз үйлестіріп бақылаумен жалғасады. Мәселен, 2008 жылғы қыркүйекте Астана қаласында Қаржы министрлігінің Кеден комитетімен ақпарат алмасу мәселелері бойынша жұмыс бабындағы кездесу өткізілді, сондай-ақ 2008 жылы желтоқсанда Қаржы министрінің 2008 жылғы 10 желтоқсандағы Салық кодексінің 635-бабына сәйкес әзірленген «Валюталық түсім туралы қорытындының нысандарын бекіту туралы» бұйрығы келісілді.

«Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» ҚР Заңының 12-бабының 1-бөлігіне сәйкес қайтарудың нақты мерзімдеріне көшу мақсатында Экспорттық-импорттық валюталық  бақылау ережесі бойынша түсіндіру  жұмыстары жалғастырылды. Сондай-ақ, валюталық операциялары жүргізудің рұқсат беру тәртібінен кейінгі мониторинг және селективтік бақылау жүйесіне тиімді көшуді қамтамасыз ету мақсатында Департамент сыртқы экономикалық операциялар туралы ақпараттық базаны одан әрі жетілдіру бойынша жұмыс жүргізу. Ұлттық Банктің филиалдарымен олар рәсімдеген мәмілелер паспорттары, міндеттемелерді орындаудың ұзақ мерзімдерін белгілеу себептерін талдау және банктердің олардың клиенттерінің валюталық заңнаманы бұзуы жөніндегі хабарларды қарау нәтижелері бойынша ақпарат алмасу мақсатында автоматтандырылған ақпарат жүйесін пысықтау аяқталды.

Қазіргі уақытта осы  бағдарламалық өнім валюталық бақылау  мақсаттары үшін ғана ақпарат көзі болып табылмайды, сонымен қатар  қазіргі уақытта төлем балансын қалыптастыру кезінде талдау және ақпараттық мақсаттар үшін пайдаланылады және  валюталық реттеу мен бақылаудың тиімді шараларын талдау жасауға мүмкіндік береді. Сыртқы экономикалық операциялар туралы ақпарат базасын одан әрі жетілдіру бойынша жұмыстар валюталық операциялары жүргізудің рұқсат беру тәртібінен кейінгі мониторинг және селективтік бақылау жүйесіне тиімді көшу үшін негіз жасайды.

Экспорттық-импорттық  валюталық бақылау автоматтандырылған схемасының деректері өңдеу нәтижелері бойынша 2010 жылы ҚР Президентінің Әкімшілігіне экспорт және импорт келісім-шарттары бойынша ресімделген мәміле паспорттарының саны және жүргізілген төлемдердің көлемі жөнінде шынайы деректер жіберілген.

2010 жылғы ақпараттық база шеңберінде Ұлттық Банктің филиалдарына валюталық заңнаманы бұзуға қатысты қарау үшін 4 787 хабар келіп түсті [17].

Ұлттық Банкке ұсынылған  ақпаратқа сәйкес 2011 жылдың бірінші жартысында банктер 32 639 мәміле паспортын ресімдеген, оның ішінде 4 324  мәміле паспорты - экспорт бойынша, 28 315  - импорт бойынша.

2011 жылдың екінші жартысында банктер 27 751 мәміле паспортын ресімдеген, оның ішінде 4 293  мәміле паспорты - экспорт бойынша, 23 458 - импорт бойынша.

2010 жылдың бірінші  жартысында Ұлттық Банк экспорттық-импорттық  валюталық бақылау ды жетілдіру бойынша жұмысты Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі К.Қ. Мәсімовтың өкімімен  құрылған Жұмыс тобының шеңберінде жалғастырды. Бұл Жұмыс тобының құрамына мүдделі мемлекеттік органдар мен «Қазақстан қаржыгерлерінің қауымдастығы» және «Атамекен» одағы Қазақстан ұлттық экономикалық палатасы» заңды тұлғалар бірлестіктері сияқты жеке құрылымдардың өкілдері кірді.

Экспорттық-импорттық  валюталық бақылауды жетілдіру  бойынша жұмыс тобының жұмысы нәтижесінде Қазақстан Республикасының  Үкіметіне экспорттық-импорттық валюталық бақылау ды одан әрі жетілдіру бойынша қорытындылар мен ұсыныстар жіберілді. Оның ішінде, кедендік рәсімдеу үшін қажетті құжат ретінде мәміле паспортын алып тастау және келісімшартта банк мөртабанын қоя отырып, келісімшарттың тіркеу есеп нөмірін көрсету арқылы келісімшартты есептік тіркеу рәсімін енгізуді ұсынды. Осы ұсыныстар экспортерлер немесе импортерлерден экспорт немесе импорт бойынша ақша төлеу не тауарды кедендік ресімдеуден өткізу кезінде талап етілетін құжаттардың санын азайтады.

Жұмыс тобының ұсыныстары Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің қолдауын тапты және қазіргі уақытта Ұлттық Банк экспорттық-импорттық валюталық бақылаудың жетілдірілген механизмін жүзеге асыруды қамтамасыз ететін шаралар қолдануда.

Ұлттық Банкке ұсынылған ақпаратқа сәйкес 2010 жылдың бірінші жартысында банктер 26 919 мәміле паспортын ресімдеген, оның ішінде 4 378 мәміле паспорты - экспорт бойынша, 22 541  - импорт бойынша.

2010 жылдың екінші жартысында  Ұлттық Банк экспорттық-импорттық  валюталық бақылауды жетілдіру бойынша ведомствоаралық жұмыс тобы ұсынған экспорттық-импорттық валюталық бақылаудың жетілдірілген механизмін жүзеге асыру бойынша жұмысты жалғастырды. Бұл ретте, қазіргі кезде Ұлттық Банк «мәміле паспорты» ұғымын жоюды және сыртқы сауда келісімшартын есептік тіркеуден өткізу рәсімін енгізуді көздейтін «Қазақстан Республикасының «Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы» Заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасын (бұдан әрі – Заң жобасы) әзірлеуде. Бұл Заң жобасымен тауарларды кедендік ресімдеуден өткізу кезінде экспортерлер мен импортерлерден сұралатын құжаттардың санын қысқарту нәтижесінде сыртқы сауда қызметін жүзеге асыруда әкімшілік кедергілер азаятыны болжамданып отыр. Көрсетілген Заң жобасын қарастыру Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылға арналған заң жобалау жұмыстар жоспары бойынша 2011 жылдың наурыз – сәуір – маусым мерзімдеріне белгіленген.

Сонымен қатар, 2010 жылдың екінші жартысында экспорттық-импорттық  валюталық бақылау талаптарын біріздендіру мәселелерін талқылау Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі басшылығымен құрылған «Валюталық реттеу және валюталық бақылау» Кедендік одақ комиссиясының эксперттік топ шеңберінде жалғастырылды. Эксперттік топ Кедендік одаққа мүше мемлекеттерінің резиденттері арасындағы сыртқы сауда мәмілелеріне қатысты репатриациялау талабын және осыған сәйкес, бұл талапты орындалуын бақылауды сақтап қалудың мақсатқа сай екендігі туралы бірыңғай көзқарас білдірді. Қазіргі кезде Эксперттік топ Кедендік одақ ішіндегі сыртқы сауда операциялар бойынша есеп пен валюталық бақылау талаптарын келісу және Кедендік одаққа мүше мемлекеттерінің уәкілетті органдарының өзара ақпарат алмасу бойынша ұсыныстарды әзірлеуді жүзеге асыруда.

Ұлттық Банкке ұсынылған  ақпаратқа сәйкес 2010 жылдың екінші жартысында банктер 23 432 мәміле паспортын ресімдеген, оның ішінде 3 925 мәміле паспорты - экспорт бойынша, 19 507 - импорт бойынша.

2009 жылдың бірінші  жартысында көрсетілген уақыт  аралығында экспортерлер мен  импортерлердің шоттары арқылы  экспорттық мәміле паспорттары бойынша нақты төлемдер сомасы 11 785,44 млн. АҚШ долларын  құрады, оның ішінде алдын ала ақы төлеу түрінде –4 132,78 млн. АҚШ доллары, тауар тиелгеннен кейін ақы төлеу түрінде – 7 652,66 млн. АҚШ доллары.

2009 жылдың екінші жартысында  көрсетілген уақыт аралығында экспортерлер мен импортерлердің шоттары арқылы экспорттық мәміле паспорттары бойынша нақты төлемдер сомасы 13 971,7 млн. АҚШ долларын  құрады, оның ішінде алдын ала ақы төлеу түрінде –6 975,77 млн. АҚШ доллары, тауар тиелгеннен кейін ақы төлеу түрінде – 6 995,92 млн. АҚШ доллары.

4-кесте – II деңгейлі Банктің экспорт, импорт бойынша рәсімделеген мәміле паспорттар саны

 

Рәсімделген мәміле паспорттары  бойынша	2009 ж				2010 ж
	1 жарт		2 жарт		1 жарт		2 жарт
	экс	имп	экс	имп	экс	имп	экс		имп
	4 324	28 315	4 293	23 458	4 378	3925	22 541	19507
Барлығы	32 639		27 751		26 919		23 432
[14, 58 б.]