Кәсіпорынды басқару

   Қазақстан Республикасының Үкіметімен Министрлікке мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің түрін талдау және олардың сақталуы немесе бәсекелестік ортаға беру жайлы  қорытындыны ұсыну бойынша жұмыс  жүктелген.

   Жүктелген жұмысты жүйелі түрде орындау үшін келесі жолдарға суйене отырып мемлекеттік кәсіпорындардың қызмет түріне талдау жүргізілген:

• орталық және жергілікті атқарушы орган ретінде барлық мемлекеттік басқару органдарын қарастыру жолымен әр мемлекеттік кәсіпорынның қызметін талдау;
• іс жүзінде қызмет ететін мемлекеттік кәсіпорындардың санын анықтау;
• мемлекеттік кәсіпорындардың құрылтайшылық құжаттарындағы тағайындалуын іс жүзіндегі тағайындалуының сәйкестігін тексеру;
• шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындардың құрылуының заңдылығын анықтау;
• шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындардың шаруашылық-экономикалық қарекетінің эффективтілігі мен экономикалық мақсаттылығын анықтау;
• мемлекеттік кәсіпорындарды бәсекелестік ортаға берудің мүмкіндігі бойынша негізделген қорытындылар мен ұсыныстарды дайындау;
• мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің түрін талдауды жүзеге асыру үшін әдістемелік нұсқаулықтарды одан әрі әзірлеу.

   Алға  қойылған міндеттерді жүзеге асыру  үщін мемлекеттік кәсіпорындардың  ұсынылған материалдар, мемлекеттік кәсіпорындардың басшыларымен және оның мемлекеттік басқару органдарының басшыларымен жүргізілген кездесулерге негізделе отырып, қаржылық-шаруашылық қызметін бағалау жүргізілген. Сонымен бірге тіркелу және тағы басқа маңызды құжаттар зерттеліп, тексерілген.

   Мемелекеттік  кәсіпорындардың Қазақстан Республикасы бойынша тізімін ұсынған Әділет министрлігінің заңды тұлғалар мен  электрондық банктің мемлекеттік  реестірінің және Қаржы министрлігі  мемлекеттік мүлік және жекешелендіру  Комитетінің «Ақпараттық-есептік орталық» Республикалық Мемлекеттік Кәсіпорынының ұсынған мәліметтерінің арасында айтарлықтай ауытқулар бар.

   Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік кәсіпорын туралы» Заңында Қазақстан Республикасының Үкіметімен және сәйкес жергілікті атқарушы органмен бекітілетін республикалық және коммуналдық кәсіпорындардың атаулы тізімін бекіту тәртібі анықталған. Бірақ та аталған Заңда тізімнің жаңартылып тұру уақыты мен мерзімі анықталмаған.

   Мемлекеттік кәсіпорындарды тіркеуші мемлекеттік  органдардың мәліметтерінде бір бірінен көп ауытқулар байқалғандықтан, мемлекеттік кәсіпорындарға талдау жүргізу кезінде жұмыс топтары мемлекеттік басқару органдарымен және мемлекеттік кәсіпорындардың өздері ұсынған мәліметке сүйенген. 

   Қазақстан Республикасы Салық комитетінің 2005 жылдың 1 наурызына берген мәліметтері бойынша республикада коммуналды мемлекеттік кәсіпорындардың сны – 4294, оның ішінде 1052 кәсіпорын істеусіз немесе бір жылдан артық уақыт бойы салық органдарымен байланысты жоғалтқан.

   Қазыналық кәсіпорындардың саны 2972, 386 кәсіпорын істеусіз немесе бір жылдан артық уақыт бойы салық органдарымен байланысты жоғалтқан, 63 кәсіпорын Қазақстан Республикасының мемлекеттік салықтөлеушілер реестірінен шартты түрде шығарылған.

   Мемлекеттік басқару органдарының мәліметтері  бойынша республикалық және коммуналдық меншіктегі мемлекеттік кәсіпорындардың жалпы саны – 4892 кәсіпорын. Соның ішінде: республикалық меншіктегі кәсіпорындардың саны – 530, оның ішінде шаруашылық жүргізу құқығында – 306, жедел басқару құқығында 224; ал коммуналдық меншікке 4362 кәсіпорын жатқызылады, оның ішінде шаруашылық жүргізу құқығында – 853 кәсіпорын, жедел басқару құқығында 3509 кәсіпорын.

   Мемлекеттік кәсіпорындардың санын анықтаудағы  және тізімін жүргізудегі жоғарыда көрсетілген ауытқуларға сүйене отырып келесіні атап өтуге тура келеді. Біріншіден, “Ақпараттық-есептік орталық” Республикалық Мемлекеттік Кәсіпорынының мәліметтер базасының деңгейі өзінің негізгі тағайындалуына сәйкес емес. Екіншіден, мемлекеттік кәсіпорындардың есебін жүргізудегі бәріне бірдей жүйелі әдістің жоқтығы.

   Әділет  министрлігінің заңды тұлғалар мен  электрондық банктің мемлекеттік  реестірінің және Қаржы министрлігі  мемлекеттік мүлік және жекешелендіру  Комитетінің «Ақпараттық-есептік  орталық» Республикалық Мемлекеттік  Кәсіпорынының тағайындалуларын қайта қарастырып, нақтылау қажет.

   Жалпы алғанда тіркеу мемлекеттік қызмет ретінде “бір терезе” принціпі бойынша жүзеге асырылуы керек. Аталған  принцп мемлекеттік кәсіпорындарды заңды тұлға, салық төлеуші, мемлекеттік  меншік объектісі ретінде тіркеуі мен тізімін жүргізіп, оның бәріне бірдей әдісін әзірлеген кезде ескерілуі керек.

   Мемлекеттік кәсіпорындардың келесідей нысанаға негізделіп талданған жарғылары  қарастырылды:

• шаруашылық құқығына негізделген мемлекеттік кәсіпорынның құрылуындағы заңдылық;
• жарғыда көрсетілген қызмет түрінің іс жүзінде жүзеге асыратын қызмет түрімен сәйкестігі;
• мемлекеттік кәсіпорынның жарғыда көрсетілген міндет-мақсатының сәйкестігі.

   «Мемлекеттік  кәсіпорын туралы» Заңның 8 бабына сәйкес мемлекеттік кәсіпорындарға өзінің жарғысында көрсетілген қызметінің нысанасы мен мақсатына сай келмейтін қызметті жүзеге асыруына, сондай-ақ мәмілелерді жасауына тыйым салынады.

   Аталған Заңда мемлекеттік кәсіпорындардың  нысанасы мен мақсаты белгіленген, яғни мемлекеттік кәсіпорын қызметінің мәні мен мақсатын, мемлекеттік басқару органдарының ұсынуы бойынша, оның құрылтайшысы айқындайды, бұл кәсіпорынның жарғысында бекітіледі және шаруашылық жүргізу құқығындағы кәсіпорындарға қатысты бөлігінде – аталған Заңның 18 бабының талаптарына, ал қазыналық кәсіпорындарға қатысты бөлігінде – аталған Заңның 32 бабының талаптарына сәйкес келуі керек.

   Сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындарға мемлкеттік бақылау және қадағалау функцияларын беруге жол берілмейді.

   Шаруашылық  құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындар мынадай қызметтер аясында құрылуы мүмкін:

• қару-жарақты және оның оқ-дәрісін, қорғаныс құралдарын, әскери-техникасын, қосалқы бөлшектерді, санатталатын элементтері мен оның приборларын әзірлеу, өндіру, жөндеу және сату; босатылған әскери-техникалық құралдарды қайта өңдеу және жою;
• уранды және басқа бөлшектенетін материалдарды, сондай-ақ одан жасалатын бұйымдарды алу, өндіру, тасымалдау, қайта өңдеу, көму және сату; арнаулы қорғаныс құралдарын қолданбай-ақ пайдалануға болатын нормадан асатын мөлшерде радиоактивті заттары бар өнім шығару және сату;
• дәрі-дәрмектер, медициналық құрал-саймандар жасау және сату;
• энергиямен, жылумен, сумен жабдықтау, желілік көлік, байланыс, коммуникация, коммуналдық және тұрғын үй шаруашылығы саласында және әлеуметтік экономикалық маңыздылығы жағынан тікелей мемлекеттік басқаруын қажет ететін шаруашылық қызметін жүзеге асыру;
• заңдарда қаржыландырылудың арнайы тәртібі белгіленген мемлекеттік автомобиль жолдарының және басқа да инфрақұрылым объектілерінің желісін ұстау мен дамыту;
• почта байланысы және телекоммуникация, халықаралық байланыс желілерін пайдалану;
• денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім бері, әлеуметтік қорғау, ғылым, мәдениет, туризм және спорт саласындағы өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру;
• қылмыстық-атқару жүйесі спорт саласындағы өндірістік қызметті жүзеге асыру;
• мемлекеттік құқық және жер кадастрларын, Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің мемлекеттік тізілімін жүргізуді қамтамасыз ететін қызметті жүзеге асыру;
• Қазақстан Республикасының мемлекеттік материалдық резервін қалыптастыру және сақтау саласында шаруашылық қызметті жүзеге асыру.

   Мемлекеттік органдардың қызметтік ғимараттарын пайдалануды, оларға қызметтік көрсетуді  және оларды жабдықтау функцияларын орындауды жүзеге асыру мақсатында шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындар құруға тиым салынады.

   Жедел басқару құқығындағы мемлекеттік  кәсіпорынның мақсаты келесідей:

• төтенше және авариялық жағдайларда кен-құтқару және өзге де арнаулы жұмыстарды орындау, өрттен су тасқынынан және басқа да табиғи зілзаладан қорғай;
• топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстар жүргізу;
• денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім бері, әлеуметтік қорғау, ғылым, мәдениет, туризм және спорт саласындағы өндірістік-шаруашылық қызметті жүзеге асыру;
• мемлекеттік органдардаң қызметтік ғимараттарын пайдалануды, оларға көлік қызметін көрсетуді және оларды жабдықтау функцияларын орындауды жүзеге асыру;
• кеме жүзетін жолдар мен гидротехникалық құрылыстарды (шлюздерді) күтіп ұстау мен дамыту;

   мемлекеттік монополияға жатқызылған салалардағы  қызметті жүзеге асыру үшін құрылуы  мүмкін.

   «Заңды  тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілеттіктерді есептік  тіркеу туралы» Заңның 6 бабына сәйкес тіркеуші органдарға тіркеуге тұру үшін заңды тұлғалар әділет Министрлігі бекіткен нысанда арыз жазады. Оған қосымша ретінде аталған Заңнын 7 бабына сәйкес құрылтайшы құжаттары қосылады.

   Қазақстан Республикасының эділет Министрлігі  тіркеу қызметіКомитетінің Төрағасы Бұйрығымен заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу және филиалдар мен өкілеттіктерді есептік тіркеу Ережесі 1999 жылдың 19 мамырында бекітілген. Аталған Ереженің 7 бөліміне сәйкес мемлекеттік тіркеу тіркеуге ұсынылған құрылтайшы және өзге де маңызды құжаттардың сәйкестігін және дұрыстығын тексереді. Нәтижесінде оларға тиісті тіркелу нөірі бар мемлекеттік тіркеу туралы куәлік беріледі және заңды тұлға туралы мәліметтер Реестрге жіберіледі.

   Мемлекеттік кәсіпорындардың құрылтайшылық  құжаттарына жүргізілген талдау нәтижесі кейбір мемлекеттік кәсіпорындарды құру, тіркеу және жарғысын бекіту кезінде мемлекеттік органдардың жоғарыда аталған Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілеріне қайшы немесе сәйкессіз іс-әрекеттердің жасалуын көрсетеді.

   Атап  өтетін жай болып мемлекеттік  кәсіпорындарға мемлекеттік органдардың  қызметін белгілі бір дәрежеде жүктеу табылады. Себебі мемлекеттік кәсіпорындар  мемлекеттік саясатты жүзеге асырушы мемлекеттік органдарға «Мемлекеттік сатып алу туралы» Заңға сәйкес мемлекеттік тапсырыс түрінде қызмет көрсету керек. Яғни мемлекеттік кәсіпорындардың жарғысында кәсіпкерлік қызмет емес, мемлекеттік органдардың қызметі жазылу керек.

   Аталған жағдайларды қазіргі уақытта  әзірленіп жатқан әкімшіліктік реформаның екінші кезеңінде сәйкес мемлекеттік  органдармен ескерілу ұсынылады.

   Барлық  уәкілетті органдар өздерінің құрылтайшылық  құжаттарын және тіркеу процедурасын істе жүрген Қазақстан Республикасының  заңдарындағы талаптармен сәйкестендіру  керек.

   Мемлекеттік органдар шаруашылық құқығындағы мемлекеттік  кәсіпорындарды құрған кезде жарғысындағы тағайындалуының заңға сәйкестігіне көңіл аудару қажет. Ал мемлекеттік кәсіпорындарды тіркеуші органдар тіркеуді қатаң түрде Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүргізу қажет.

   Мемлекеттік кәсіпорындардың жарғысының сапасыз  құрастырылуы тағы бір кері әсерлі мысал болып табылады, яғни жарғыда қызмет түрінің нақты міндеттері мен мақсаттары көрсетілмейді. Қызметтердің немесе мақсаттардың тізімі көбінесе «керес болып қалар» деген принціппен енгізіліп, нақты іс жүзінде олардың жүзеге асырылуы көзделмейді.

   Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік кәсіпорын  туралы» Заңының 6 бабына сәйкес мемлекеттік  кәсіпорындардың жарғысында: кәсіпорынның түрі, оның фирмалық атауы, құрылтайшысы (уәкілетті органы) туралы мәлімет, кәсіпорынның тұрған жері, оның қызметінің мәні мен мақсаты, басшының өкілеттігі, жұмыс режимі, кәсіпорын мүлкінің құралуы мен табысты бөлу тәртібі, кәсіпорынды қайта құрастыру мен оның қызметін тоқтату туралы шарттардың болуы тиіс. Жарғыда сондай-ақ кәсіпорын мен құрылтайшы, кәсіпорынның әкімшілігі мен оның еңбек ұжымы арасындағы өзара қарым-қатынастары айқындалады. Жарғыда заңға қайшы келмейтін басқа да ережелер болуы мүмкін.

   Бірақ та кей кәсіпорындарда жарғыда өз тағайындалуына сәйкес келмейтін басқа  қызметтердің көрсетілуі кездеседі. Мұндай өз тағайындалуынан ауытқуларға тыйым салатын жазылымдар жоғарыда аталғын Заңда кездеспейді.

   Жарғыда «мемлекеттік кәсіпорын уәкілетті  органмен және заңдар жинағымен тыйым  салынбаған қызмет түрін жүзеге асыруға  құқылы» деген сөз тіркесін пайдалану орынсыз және ондайды жібермеу шарт болуы керек.