Макроэкономика пәні және макроэкономикалық талдаудың ерекшеліктері

5) — ақшаға сұраныс функциясы.

Үлгінің ішкі айнымалылары:

Ү (табыс), С (тұтыну), I (инвестиция), Х_n (таза экспорт), R (пайыздық мөлшерлеме).

Үлгінің сыртқы айнымалылары:

G (мемлекеттік шығындар), Ms (ақша ұсынысы), t (салық мөлшерлемесі).

Эмпирикалық коэффициенттер:

(a, b, е, d, g, m', n, k, h) оң мәндер  және салыстырмалы түрде қарағанда  тұрақты.

Қысқа мерзім кезеңінде  экономика ресурстардың толық қамтылмаған  жағдайында болады. (Ү≠Ү*), баға деңгейі  Р тұрақты (анықталған), ал пайыз мөлшерлемесі R және жиынтық табыс Ү өзгермелі. Р = const тұрақты, өйткені барлық айнымалылар атаулы және нақты мәндері сәйкес келеді.

Ұзақ мерзім кезеңіңде  экономика ресурстардың толық қамтылған  жағдайында болады.

(Ү=Ү*), баға деңгейі  Р өзгермелі. Бұл жағдайда айнымалы Ms (ақша ұсынысы) атаулы шама болады, ал үлгідегі басқа айнымалылар — нақты шама болады.

IS қисығы тауар нарығындағы  тепе-тендікті көрсетеді.

 (а)-суретте қор жинағы функциясы бейнеленген. Табыстың (өнім көлемінің) Ү₁-ден Ү₂-ге өсуіне байланысты қор жинағы S₁-ден S₂-гe өседі.

 (ә)-суретте инвестиция функциясы бейнеленген, қор жинағының өсуі пайыз мөлшерлемесін R₁-ден R₂-гe азайтады, ал инвестиция І₁-ден І₂-ге өседі. Бұл жағдайда І₁ = S₁, ал І₂ = S₂ болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(ә)-сурет. Инвестиция функциясы  (б)-сурет. IS қисығы

 

 (б)-суретте IS қисығы бейнеленген, пайыз мөлшерлемесі төмен болған сайын, табыс деңгейі (немесе жиынтық сұраныс) соғұрлым жоғары болады. Егер пайыз мөлшерлемесі жоғары болса, онда табыс деңгейі (немесе жиынтық сұраныс) соғұрлым төмен болады. Жоғарыда тұрақты деп болжанған басқа факторлар IS қисығын не жоғары немесе төмен қозғалтады.

R арқылы өрнектелген  (салыстырмалы-қатыстылық) IS қисығының  тендеуі төменгідей:

 

 

 

Мұндағы: T = Та + t ∙ Y

Y арқылы өрнектелген IS қисығының теңдеуі төменгідей:

 

 

 

 

 

 коэффициенті Ү осімен  қатысты IS қисығының бұрыштық  көлбеуін бейнелейді. Бұл коэффициент  монетарлық және қазыналық саясаттардың  салыстырмалы тиімділігін көрсететін  параметр.

«Кейнс кресі» арқылы IS қисығын сызу

Төмендегі шарттар орындалғанда IS қисығы жатық болады:

1) Таза экспорт (n) және  инвестицияның сезімталдығы (d) пайыз  мөлшерлемесінің динамикасынан  жоғары болғанда.

2) Тұтынудың шекті  бейімділігі (b) жоғары болғанда.

3) Салық салудың шекті мөлшерлемесі (t) үлкен емес.

4) Импорттаудың шекті  бейімділігі (m') үлкен емес жағдайда.

Мемлекеттік шығындар G-дің  жоғарылауы және салықтың төмендігіне  байланысты IS қисығы оңға қарай жылжиды. Салық мөлшерлемесі (t) өзгеруіне  байланысты бұрыштық келбеу өзгереді. Ұзақ мерзімді кезеңде IS қисығының бұрыштық көлбеуі өзгеруі мүмкін, ол өзгеріс табысы саясатының салдарынан болады, өйткені табысы жоғары отбасылары үшін тұтынудың шекті ыңғайы табысы төмен отбасылармен салыстырғанда төмен болады. Ал басқа факторларға (d, n, m'), макроэкономикалық саясатқа әсерін тигізбейді.

LM қисығы

LM қисығы ақша нарығындағы  тепе-тендікті көрсетеді.

LM қисығының графигі  — ақша ұсынысының (Ms) белгілі  бір мөлшерінде ақша нарығындағы  тепе-тендікке сәйкес келетін  пайыз мөлшерлемесі мен жиынтық сұраныстың арасындағы байланысты көрсетеді.

 

LM қисығының графигі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Глоссарий

Ақша нарығы – бұл қысқа мерзімдік несиелік құралдарды, қазыналық вексельдермен коммерциялық қағаздарды алып-сату тетігі.

IS-LM үлгісі – жиынтық сұраныс функциясын анықтау үшін қажетті, экономикалық факторды айқындайтын тауар-ақша тепе-теңдігінің үлгісі.

IS қисығы- басқа факторлар тұрақты болған кездегі пайыз мөлшерлемесі мен жиынтық табыс арасындағы байланысты көрсетеді.

LM қисығының  графигі- ақша ұсынысының белгілі бір мөлшерінде ақша нарығындағы тепе-теңдікке сәйкес келетін пайыз мөлшерлемесі мен жиынтық сұраныстың арасындағы байланысты көрсетеді.

Салық-бюджет экспанциясы- мемлекеттің шығындарының өсуі және салық мөлшерінің төмендеуі ығыстыру әсеріне алып келуі және бұл жағдайдың  ынталандырылған қазыналық саясаттың нәтижесін едәуір төмендетуі.

Ақша-несие  экспанциясы- ақша ұсынысының өсуі ығыстыру әсерінсіз, қысқа мерзім кезеңіндегі экономиканың өсуін қамтамасыз етеді, бірақ таза экспорттың өзгерісіне қарама-қайшы әсерін тигізеді.

Ақшаның бейтараптылығы – ұзақ мерзімде ақша жиынының өсуі, нақты айнымалы шамалардың тұрақты болған кезінде тек қана бағаны өсіру құбылысы.

Шығындар инфляциясы – АS  қисығының азаюы бағаның өсуіне алып келеді.

Сұраныс инфляциясы – деп ақша жиынының өсуі LM жағдайында өзгертеді, бұл жиынтық сұраныстың AD-ден AD-ге өсуінен көрінеді. AD қисығының қозғалуын айтады.

 

8-тақырып. Бюджет-салық саясаты

        Бюджет салық саясаты (қазыналық-фискальный саясат)  мемлекеттік бюджет жағдайын салық салуды және мемлекеттік шығындардың өзгерісін реттеу мақсатында үкімет тарапынан жүргізілетін шаралар. Бұл шаралар жұмыспен толық қамтылуды, төлем  балансының тепе-теңдігін және экономиканың өсуін  қамтамассыз ету мақсатында жүргізіледі.

        Ынталандырушы бюджет – салық саясаты (қазыналық экспансия) бұл саясат қысқа мерзімді  кезеңде экономикадағы циклдік құлырауды жою мақсатын қояды. Мұны жүзеге асыру үшін мемлекет шығындары (G) өсіріп, салық мөлшерін төмендету  арқылы  немесе біріктірген, құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырылады. Ұзақ мерзімдік кезеңде салықты төмендеті саясаты өндіріс факторы ұсынысын кеңейтуге және экономикалық әулеттің өсуіне алып келуі мүмкін. Мұндай мақсаттардың жүзеге асуы кешені салық реформасының жүргізілуіне байланысты болады.

       Тежеуші бюджет салық саясаты  (қазыналық шектеу) экономикадағы циклдік өсуді тежеу мақсатын көздейді. Бұл саясатты жүзеге асыру  үшін, мемлекеттік шығындар төмендеп (G) , салық мөлшері (Т) жоғарылайды, немесе біріктірген құрастырма шаралар арқылы жүзеге асырады. Қысқа мерзімдік кезеңде бұл шараның нәтижесінде, өндерістің құлдырауы және жұмыссыздық деңгейінің өсуі салдарынан болған сұраныс инфляциясын төмендетуге мүмкіндік береді.

        Ұзақ мерзімдік кезде өспелі  салық сынасы кезде  жиынтық  ұсыныстың төмендеуіне және құлдыраушылық  механизімін ашуға негіз болады. Бұл құбылыс төмендегі жағдайда кездеседі: мемлекеттік шығынның азаюы бюджетік барлық баптарына пропорционалды қысқарып, жүзеге асырып отырса және еңбек нарығының инфрақұрылымына мемлкеттік инвестиция берілуіне басылымдық болмаса. Мемлекеттік шығындарды тиімсіз басқарумен қатар ұзақ уақытқа созылған құлдыраушылық экономикалық әлеуеттің бұзылуына әсерін тигізеді. Мұндай жағдай экономиканың өспелі кезеңіне жатады. Қысқа мерзімдік кезеңде салық бюджет саясаты баланыстық   бюдежтік салықтық, және мемлекеттік шығындар мультипликатор әсерімен байланысты.

        Мемлекеттік шығындардың өзгерісін  көру үшін кейнс кресін пайдаланамыз. Мемлекеттік шығындар жиынтық  шығындар құрауышы болады. Олардың  өсуі жоспарланған шығындарда  өсіреді.  Егер мемлкеттік шығындар G  - өссе, онда  жоспарланған шығындар қисығы  оңға қарай сол мәнге жылжиды. Ал тепе теңдік өнім көлемі Y , Y  -ге өседі, демек Y-G mg. mg  - мемлекеттік шығындардың мультипликаторы. Мемлкетік шығындар 1 теңгеге көбейгенде пайда мөлшері қаншаға өседі деген сұраққа жауап береді. Мемлекеттік шығындар  G - өскенде мультипликаторлық үрдіс басталады және табысты сол мәнеге өсіреді. Тұтыну көлемінің мұндай өсуі табыс пен шығын көлемін тағы да өсіреді. Ол тұтынуды (b x G) шамасына өсіреді

Жиынтық әсері төмендегідей

Шығынның алғашқы өзгерісі   ═ ∆ G

Тұтынудың алғашқы өзгерісі ═  b x ∆G

Тұтынудың екінші өзгерісі  ═ b x ∆ G

Y ═  ∆  G ( 1 + b + b +…)

        Y/G  ═ 1/ 1-b  қатынасы мемлекеттік  шығындар мультипликаторы деп  аталады. Кейде бұл үлгіні кейнс  мультипликаторы деп атайды.

Мемлекеттік шығындар мультипликаторының көлемімен тепе- теңдік көлемін теңдеулер жүйесін шешу арқылы табу.

{ Y  ═  C + I + G

{ C ═ a + b ∙ Y

Мұндағы Y ═ C + I + G негізгі  макроэкономикалық теңдеу C ═ a + b ∙ Y - тұтыну функциясы.

Тұтыну функциясының мәнін макроэкономикалық теңдеуге қою тепе теңдік өнім көлемін анықтауға мүмкіндік береді.

Y ═ a +b ∙ Y + I + G ═ Y – b ∙ Y ═ a + I + G ═Y(1-b) ═ a + I + G

Y ═  1/1-b (a+I+G)

мұндағы  (a+I+G)- табыс  көлемінің    Y  тәуелсіз автономды  шығындар, ал   1/1-b – мультипликатор.

       Жабық  экономикада тепе теңдік табыс  көлемі деңгейінің қаншаға өсетіндігіне  байланысты. Мемлекеттік шығындар  ғана емес, автаномды шығындар  бір бірлікке өседі, осы құбылысты  мультипликатор көрсетеді. 

Мультипликатор шамасын  анықтайтын негізгі фактор болып тұтынудың шекті бейімділігі b,   МРС есептеледі.

Табысқа салық салынғаннан  соң, тұтыну функциясы басқаша болады, мультипликатор үлгісі де мыналар:

Y ═ C+I+G     

C ═ a+b(1-t) ∙ Y                      бұдан     Y  ═ 1/1-b (1-t) ∙(a+I+G)

Мұндағы 1/1-b(1-t)  жабық  экономикадағы мультипликатор шығындары.

t - шеткі салық мөлшерлемесі.

        Шеткі салық мөлшерлемесі – енгізілген салық сомасы өсімшесінің табыс өсімшесіне қатынасы арқылы табылады.

t ═  ∆T/∆Y

Мұндағы: t -   салық  салудың шекті мөлшерлемесі

                ∆T - енгізілген салық сомасының өсімшесі

                  ∆Y - табыс өсімшесі

өнім шығару көлемі мен  жұмыс бастылық деңгейін тұрақтандыратын  және мультипликатор әсері төмен.

         Ашық экономикада тепе теңдік өнім көлемі мен мемлекеттік шығындар мультипликаторының көлемі төмендегнді теңдеулер жүйесін шешу арқылы табылады

Y ═ N+I+G+Xn

C ═ a+b(1-t) Y

Xn ═ g-m’ Y

Мұндағы Y ═ N+I+G+Xn  негізгі макроэкономикалық тепе теңдік.

N ═  a+b(1-t)∙Y   тұтыну функциясы  

Xn ═ g –m’Y    таза экспорт функциясы

Y═1 / 1-b(1-t)+m∙(a+I+G+g) 

мұндағы 1/1-b(1-t)+m’  ашық экономикадағы мемлекеттік шығындар мультипликаторы.

m’ импорттаудың шекті  бейімділігі. 

Салық мультипликаторы, баланстық бюджет мультипликаторы

        Егер салық төлеу мөлшері ∆ T төмендесе, онда қолда бар табыс Yd ═Y-T өседі. Тұтыну шығындары сәйкес түрде (∆T x b) көлеміне өседі,  бұл жағдай жоспарланған шығындар  оңға қарай жоғары қозғалтады және тепе - теңдік өнім көлемін Y   Y    көлеміне өсіреді.

Ол көлем   ∆Y - ∆T b / 1-b

Мұндағы ∆Y / ∆T     -    b / 1-b  салық мультипликаторы  деп аталады.

Салық мультипликаторының механизімі, мемлекеттік шығындар мультипликатры сияқты, салық көлемінің бір өзгерісіне тұтынудың көп қатар өзгерісін  көрсетеді.

Салық мөлшері  ∆T    төмендесе  

Қолда бар табыс  ∆T  өседі

Tұтыну (b x ∆ T)   шамасына өседі

Жиынтық шығындар (b x ∆ T)  өседі

Жиынтық табыс өседі (b x ∆ T)

Тұтыну (b x ∆T) өседі

Жиынтық шығындар (b x ∆ T) өседі

Жиынтық табыс (b x ∆T)  өседі

Тұтыну  b (b x ∆ T) өседі

Егерде  мемлекеттік бюджетке берілетін салық мөлшері табыс динамикасына тәуелді деп алсақ, онда салық функциясын төмендегідей түрде жазады. T═t Y

Мұндағы t -  шекті салық  мөлшерлемесі

Бұл жағдайда тұтыну функциясы  төмендегідей болады

C a+b (Y-tY) ═  a+b (1-t) Y

Ал салық мультипликаторының үлгісі төмендегідей

m ═  - b/1-b (1-t)

Мұндағы    m  - жабық экономикадағы салық мультипликаторы.

Жалпы салық функциясы  төмендегідей

T ═  Ta + t ∙Y

Мұндағы  Ta - автономды  салық мөлшері,табыс мөлшеріне  тәуелсіз

t -  шекті салық мөлшерлемесі

Табыстан (Y) тәуелді функционалды салық салымын ескеріп, тұтыну функциясын төмендегідей жазуға болады:

C═  a+b [Y-(Ta+t∙Y)]

Ашық экономикадығы  тепе теңдік өнім көлемінің үлгісі төмендегідей болады

Y ═ 1/1-b(1-t)+m ∙ (a+I+G+g) - b/1-b(1-t)+ m’ Ta

Мұндағы    -b/1-b(1-t) +m’  - ашық экономикадағы салық  мультипликаторы.

Автономды салық мөлшері  мен мемлекеттік шығындардың  бір мезгілдегі өзгерісінің нәтижесінде  табыстың жиынтық өзгерісі мынадай  түрде жазылады:

∆Y ═ ∆G 1/ 1-b (1-t) +m’- ∆Ta ∙ b/1-b (1-t) + m’

    Егерде мемлекеттік  шығындар және  автономды  салық  төлемдері бірдей көлемге өзгерісе, онда тепе теңдік өнім көлемі  де өседі. Мұндай жағдайда баланстық  мультипликаторы орын алады деп  атайды. Баланстық бюджет мультипликаторы  орын алады деп айтады. Баланыстық бюджет мультипликатры бірге тең немесе бірден кіші.