Бастауыш мектептің математика сабағында дидактикалық ойындарды қолдану маңызы

Екінші әдіетемелік ерекшелігі:

а)  Сабақта ұжымдық жұмыс ұйымдастыру тәсіліне сәйкестігі. Мысалы, «Күн мен түн» ойынын пайдаланып топпен жаппай жұмыс жүргізуге болады.

Мұғалім ақырын «Түн» дегенде, балалар көздерін жұмып, партаға бастарын қояды. Мұғалім ауызша тапсырма береді, мысалы, үлкен топта «7 ол 5 және...», балалар ойланады. Мұғалім күн дегенде, балалар «оянып» қолдарын көтереді. Солай жалғаса береді.

ә) Топтың жұмысын ұйымдастыру тәсіліне сәйкестігі. Мысалы, 1 сыныпта санды еселеп қосуға арналған «Ханталапай» ойынын өткізу.

Мазмұны. Ойын бір топ баламен жүргізіледі. Асықтарға бірдей сандар жазылады. Асықтардың арасында бір асықты «хан» етіп белгілейді. Ойын басқарушы барлық асықтарды: «Ханталапай!» - деп жерге шаша салғанда, отырған балалар бас салып бөліп алады. Өздері алған асықтарда бірдей сан болғандықтан, өз ұпайларын еселеп қосып шығады. Ал кімнің колында «хан» іліксе, сол баланың жинаған ұпайы күйіп кетеді. Ойын басқарушы асықты шашып тастағанда 2, 3 рет қайталаған соң, асыққа жазылған сандарды өзгертіп отырады. Балалар ойнай отырып, еселеп қосып жаттығалы.

Мысалы: 4+ 4+4+.. 3+3+3+.../8/

Ойынды түрлендіріп, күрделендіріп келесі сабақтарда қолдана беруге болады.

Мысалы: "Жамбы ату" ойыны.

Дидактикалық мақсаты. Балаларды өз бетінше жұмыс істеуге жаттықтыру. Есеп-мысалдарды тез, дұрыс орындауға баулу есептеу дағдыларын қалыптастыру.

Керекті құралдар: Үлкен дөңгелек, карточкалар, кестелер, ойыншық жебе.

Мазмұны: Тақтаға үлкен дөңгелек ілінеді, дөңгелектің іші үш немесе төрт шеңберге бөлінеді. Әр шеңберде 1, 2, 3, 4 сандары жазылады. Бала қолына ойыншық жебені алып, көздеп тигізеді. Қандай сандар тисе, сондай номерлі карточканы алып ішіндегі тапсырманы орындайды. Әр тапсырма бір ұпай, карточкада 2 немесе 3 тапсырма болады.

Дидактикалық ойындарды оқыту құралы ретінде пайдаланудың әдістемелік ерекшеліктері математиканы оқытудың:

1) танымдық-білімділік мақсатына сәйкестігі, яғни, балалардың математикалық білім, білік дағдыларын  қалыптастыру құралына сәйкестігі     деп ойлаймыз. Мысалы, санау дағдыларын  қалыптастыруға бағытталған    саусақ    санау ойындары балалардын нәрселерді дұрыс санай білулеріне.

2) дамытушылық   мақсатына  сәйкестігі, яғни. дамыту құралдарына сәйкестігі (логикалық ойлау қабілетін дамытуды қамтамасыз ету).

3) кез-келген дидактикалық ойынды құрал ретінде барлық топта кез-келген тақырыпта оқытуда пайдалана беруге болмайды.

Дидактикалық ойынның құндылығы: Олардың негізінде қызықты тапсырмалар дайындауға мүмкіндік беретіндігіне, олардың орындауы математиканы оқытудың тиімділігінің арттыруға ықпал ететін жаттығулар мен есептерді қолдануға мүмкіндік туғызатындығында. Бұл тапсырмалар оқытудың әр түрлі мақсаттарына қызмет етеді.  Мысалы, олар жаңа тақырыпты оқытуда кіріспе ретінде, қандай да бір математикалық фактіні бейнелеп көрсету үшін, материалды терең меңгеру үшін, қажетті біліктер мен дағдыларды қалыптастыру үшін, балаларды математикалық құштарлықтарын ояту және дамыту үшін, балаларды математикалық сипаттағы іс-әрекетке ізденушілікке және шығармашылыққа қатыстыру үшін, балалардың математикалық ойлауын дамыту үшін және т.б. пайдалануға болады.

1.2       Ойынның түрлері 

Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында жан-жақты дамыған сауатты саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп отыр. Мұндай мақсаттың баянды болуы оқу-ағарту жүйесінің үлесіне түсетінін ескерсек білім непзі бастауыштан басталғандықтан жас жеткіншектердің білімді білікті болуында ойынның алатын орны ерекше.

Ойын арқылы оқушыны білім алуға оқуға қызықтыра отырып, тұлғалы дамуын қалыптастыруға болады. Мазмұны бойынша барлық дидактикалық ойындар оқушылардың ақыл-ой белсенділігін қалыптасырудың маңызды құралы бола отырып олардың бағдарлама материалының негізгі тақырыптары боиынша алған білімдерін тереңдете түсуді әрі пысықтауды көздейді Бұл ойындар балалардың сабақ үстіндегі жұмысын түрлендіре түседі олардың пәнге қызығушылығын оятып, ынта-ықылас қоюына баулиды және оқушылардың зейінін, оилау зерде үрділерін дамытады Өмір тәржірибесін бір жүйеге келтіруге үйретіп нерв жүйесін демалдырады Міне, сондықтан да ойын оқу-әрекетінде жетекші рөл атқарады. Мұның барлығы дидактикалық ойындарды бастауыш сынып оқушыларының оқу іс-әрекетінде белгілі бю жүйемен пайдалану қажеттіліпн дәлелдейді

Дидактикалық ойындардың оқыту мазмұнына, танымдық іс-әрекет сипатына оиын құрылымына сәйкес жіктемелері бар  (Л.А.Венгер                            О.М.Дьяченко Т. К.Жикалкина  т.б.)

Қазақ халық ойындарының жіктемесі оқушылардың жас ерекшеліктеріне                 (А.Диваев), ойын сипатына (М.Гуннер, Е.Сағындықов, Б.Төтенаев), дене қасиеттерін, қимылдық әрекеттерді дамытуға (М.Таникеев, Ж.Төлегенов,         Т.Бекбатшаева, Т.Қуанышов), ойындардың педагогикалық мүмкіндіктеріне               (А.К.Айтпаева) сәйкес жасалды.

Дидактикалық ойындарды оқыту мазмұнына сәйкес түрлері:

1.Ойын –саяхаттар. Олар ертегілерге ұқсас Олар фактілер немесе оқиғаларды беинелейді, бірақ олар ерекше түрде ашып керсетіледі, қарапаиым жұмбақ арқылы қиындық - оңай жолмен қажеттілер - қызық жолмен беріледі,

2.Ойын-тапсырмалар. Бұл ойындардың непзін заттар мен әрекет   сөздік тапсырмалар құрайды. Ойын міндеттері мен әрекеттері бір нәрсені болжауға негізделеді

3. Ойын-болжамдар. Бұл ойындар «Не болар еді...?», Мен не істер едім   егер деген сұрақтарға негізделеді

Ойынның дидактикалық мазмұны балалардың алдына проблемалық міндет пен ситуацияны қоюда ерекшеленеді. Мұндай ойындар білімді нақты жағдайда үштастыра байланыс есептерін тағайындауды талап етеді

4.Ойын-жұмбақтар. Жұмбақтың негізгі ерекшелігі - логикалық астарының болуында. Олар баланың ой әрекетін белсендіреді.  Жұмбақтар салыстыру, теңеу және сипаттау арқылы ұғымның қасиеттерін ажыратуға тәрбиелейді  оқушы қиялының дамуына әсер етеді.

5. Ойын-әңгімелер. Ол мұғалімнің балалармен, балалардың мұғаліммен және балалардың балалармен қарым-қатынасына негізделеді.   Бұл қарым-қатынас оиын мазмұнында ерекше сипатқа ие болады.   Ойынның құндылығы - олар эмоциональдық түрде белсендіруге, бір сөздікке   өзара әрекет жасауға, бірлесіп оилануға мүмкіндік туғызады.

Танымдық іс әрекет сипатына  сәйкес ойын түрлері:

1. Балалардың орындаушылық  әрекеті талап ететін  ойындар

2. Қайта  жаңғырту  іс -әрекетін орындауға  бағытталған  ойындар

3. Қайта жасау іс әрекетін  жүзеге  асыруға  бағытталған  ойындар

4. Оқушылардың   іс әрекетін  бақылауға  бағытталған ойындар

5. Ізденіс іс -әрекетіне  бағытталған ойындар

Құрылым  бойынша  дидактикалық ойындарды  мынадай  түрлерге  жіктейді

1. Сюжеттік –рольдік ойындар

2. Жаттығу  ойындар

3. Драммалық ойындар

4. Шығармашылық ойындар

5. Әдеби  музыкалық ойындар

Халық ойындарының  педагогикалық мүмкіндіктеріне сәйкес  мынадай  жіктемесі  бар:

1. Білім беретін ойындар

2. Тәрбиелейтін ойындар

3. Дамытатын ойындар

4. Жеке тұлғаны   әлеуметтендіретін ойындар

5. Диагностикалық ойындар

Жоғарыда  көрсетілген   жіктемелердің  барлығының   мазмұны  өите қызық  және  өзіндік ерекшеліктерге толы. Олар  дидактикалық ойындардың  жалпы  мақсатымен мазмұнынан  сәкестендірілген.   Бұл ойынның  түрлерін  бастауыш сыныптың  оқыту  үрдісінде   кеңінен пайдалануға болады.

Дидактикалық ойын бастауыш сынып оқушылары тәрбие мен білім беруде өте қажетті құралдың бірі болып табылады. Балаларды оқытып-үйрету барысында біртіндеп ойын іс-әрекетінен таным іс-әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Тәрбие барысында пайдаланылатын дидактикалық ойындар арқылы қиын балалармен жұмыс жасағанда олардың зейіні мен белсенділігін тудыруға, қалыптастыруға болады.

Басында олар тек ойынға қызығады, ал кейін оқу материалына ауысады. Бара-бара балалардың сабаққа, деген қызығушылығы туады.

Сабақ үстінде жүргізілетін, тақырыпқа сай алынған дидактикалық ойын түрлерін орнымен қолданып оны қызықты ету арқылы жас бүлдіршіндердің білімге ынта ықыласын, пәнге деген сүйіспеншілігін қалыптастыруды көздейді. Дидактикалық ойын балалардың сабақта зерігіп, шаршаған кездерде сергіту мақсатында ғана емес, оларға берілген негізгі ұғым, түсініктерді берік меңгеру мақсатында да жүргізіледі. Дидактикалық ойын арқылы ол өздігінен жұмыс істеуге үйрененді, ойлау қабілеті дамып қалыптасады.

Дидактикалық ойынды таңдау барысында негізгі естен шығармайтын нәрсе: ол баланың жас ерекшелігіне сай психикалық құндылықтары болу керек, олардың танымдық қабілеті, сөйлеуі, өз қатарларымен үлкендер арасында қарым-қатынас жасай білуі, салыстыру, абстрактілеу. Ойынды жүргізу процессінде баланың интеллектуалдық іс-әрекеті сыртқы орта заттарымен байланыста болуы керек.

Дидактикалық ойындардың тиімділігі олардың әр кезіндегі орны мен міндетін және мақсатын дәл анықтауға, оны қолданудың теориясы мен әдістемесін мұғалімнің жетік игеруіне, шеберлік танытуына, ойынға қажетті материалдың жиынтығын алдын-ала дайындап алуға, ойын процессіне балаларды белсенді қатыстыруға байланысты.

Балаларда ойын үстінде өздерін жеңіл, еркін сезінетіндіктен өздерін көрсете алады. Балалар үшін өз тәжірибелерімен сезімдерін шығару - табиғи динамикалық және денсаулық жақсартушы іс-әрекет.

Ойын әсерлері балалар мен мұғалім арасында қарым-қатынастық динамикалық жүйесі ретінде анықталады.

Дидактикалық    ойындар    бастауыш сыныпта қолданылуға    болатын ойындарға дидактикалық сипат беріп, білімділік,   тәрбиелік, дамытушылық,  мақсат көзделіп іріктеліп алынған.

Кез-келген сабақтың нәтижесі, баланың білім сапасымен өлшенеді. Балалардың алған білімін есте сақтап қалу үшін көбінесе дидактикалық ойын сабақтың маңызы зор. Ойын арқылы баланың бойына адамгершілік қасиеттерін, білімге өнерге құштарлығын қалыптастыруға болады. Дидактикалық ойын арқылы балалар арасындағы достық қарым-қатынасы нығая түседі, ұжымшылдықтары артады және сөйлеу мәдениеті жетіледі, ойлау қабілеті дамиды.

Дидактикалық ойынды пайдалану жилігін мұғалім анықтайды және шығармашылықпен түрлендіре отырып,  балалардың психофизиологиялық ерекшеліктерін ескеріп, жаңа тақырыпты өткенде, өтілген материалды қайталағанда, білімді тиянақтау және тексеру кезінде, яғни сабақтың кез-келген сәтінде үйрету әдісінің құрамды бөлігіне айналдыруға болады. Бірақ ойын процесі мен оқу процесін бір-біріне ұластырып ұйымдастырған жөн. Бала ойын іс-әрекеті үстінде қандай да білімді игеріп жатқанын, ал оқу процесінің өзінде қалай ойынға ұласып кеткенін аңғармай қалуы тиіс. Сонда ғана ойын және оқу іс-әрекеттері табиғи бірлікте болып, пәндік білім, білім және дағдыны игеруге толық ықпал жасайды. Осы шарт орындалған жағдайда дидактикалық ойын шын мәнінде оқыту әдісі деңгейіне дейін көтеріледі.

Осындай дидактикалық ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін артырумен қатар, ерік, сезім процестері де дамиды. Балалардың дидактикалық ойындарына басшылық ету, рөлдік, мазмұнды ойындарын қадағалау, білімділік мазмұнды ойындарын қадағалау, білімділік маңызы бар ойындар ұйымдастыру мұғалімнің негізгі міндетінің бірі.

Дидактикалық ойындарды қазақтың ұлттық ойындармен байланыстыра жүргізу келешек жас ұрпақ тәрбиесіне үлкен әсерін тигізеді. Себебі ұлттық ойындар арқылы  жас ұрпақ өзінің кім екеніне, ата-анасының өсу тарихына көз жібереді.

Ойын балалардың  негізгі  іс -әрекеті ретінде психологиялық,  анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық  маңызы   зор қызметтер  атқарады. Ойын баланың  даму  құралы,  таным көзі,  білімдік,  тәрбиелік,  дамытушылық мәнге  ие  бола   отырып, адамның  жеке  тұлға  ретінде  қалыптасуына  ықпал етеді. Осындай   әрбір адам  ойнап  өседі.Ойынды  көп  ойнаған  адамның  дүниетанымы кең, жаны  таза, жүрегі  нәзік,  нағыз  сенімтал тұлға  болмақ.

Әрине ойын  адамның  дамуына, қалыптасуына   әр түрлі  әсер  береді.  Кей  бала  ойынды шынайы  өмірді  бейнелесе, кей  бала  ішкі  сезімін  білдіреді. Ойынның  дамуына  және  баланың  ойынға  араласуына   әсер етеін  факторлар өте көп.  Мысалы,   үлкендердің  ойынға  басшылық  жасауы, ойыншықтар, баланың өсетін  ортасы, балалар ұжымы, баланың  тәрбиесі т.б.   дегенменде  ойын тек   әрекет  емес, балалардың да,  үлкендердің  де қызығушылық ермегі,  адамды  рахат  және  қанағат сезіміне  бөлейтін  іс -әрекеті. Балалар  тұрмақ, үлкен адамдарда  әлі  күнге  дейін  ойнайды,  әрине  ойынның  түрлері өте көп. 

1. Сюжеттік  ролдік ойындар: баланың өзі  туралы   білімін  кеңейтіп  анықтап, сынақтан  өткізетін  өздігінше   белсенділік. Ойын балаға   әр түрлі   жағдайда   кездескен  адамдардың   рөліне  енуге, қтялындағы   мүмкіндіктерін  байқап   көруге  жағдай  жасайды.  Бұл ойынның   негізгі  ерекшелігі  адамдардың  қимылын,  іс   әрекеттерін   бейнелеу  болып  табылады.  Ойында  бөлме, теңіз,  аспан  кеңістігі  де,  темір  жол  вагоны  да  болуы   мүмкін.  Балалар  ойын шығарушылар,  ойынды  жасаушылар  болып табылады.  Олар   ойында  өздеріне  мәлім өмір    құбылыстары мен  оқиғалары  туралы   білімдерін бейнелейді.   Оларға өзінің  қатынасын  білдіреді.

2.Дидактикалық ойын: балалардың қызығушылықпен  ойнайтындай дәрежеде   мұғалімдер  алдын –ала дайындап  ұсынады.  Оқыту міндеттері  белгілі  мақсатында  жету. Бала  өздігінен  әрекет  етсе де,  оның  белсенділігі   мұғалім  белгілеген  шеңбер  аясында  болады. Бұл ойынның  білімділік,  тәрбиелік,  дамытушылық мәні  зор.

3. Қимыл-қозғалыс  ойындары дене шынықтыру  жаттығулары мен спорттық  ойындарға деген   қызығушылығын   арттыруға  баланың қозғалысын  үйлестіріп,  ептілігін  қалыптастырады.

4. Тетрландырылған  ойын: оқылған ертегі,  әңгімелерді  ролдерге бөле  отырып  орындау  жағымды,  жағымсыз кейіпкерлерге  енуі  образдарды  құрастыру, сахналау.